Sông Cái

Nước sông Ba chảy ra sông Cái

Anh có vợ rồi de (1) gái làm chi!

Anh về rước vợ mau đi

Kẻo chỉ trở dạ e khi bị đòn.

- Em ra Sông Cái em nhào

Nghĩa nhơn để lại biết vào tay ai!

Sông Cái trong hội đua thuyền truyền thống ngày đầu năm mới – Ảnh: D.T.X

Sông Cái còn gọi là sông Kỳ Lộ - sông La Hiên ở thượng nguồn, con sông lớn thứ hai ở Phú Yên, phát nguyên từ dãy núi cao trên 1000m ở phía đông nam tỉnh Gia Lai và tây nam tỉnh Bình Định. Đoạn ngoài tỉnh, sông chảy theo hướng gần như bắc nam qua vùng núi cao hiểm trở, lòng sông hẹp, độ dốc 3%. Ở đoạn này sông nhận thêm nước của các nhánh chính Tiovan, Cà Tơn, Trà Bương ở bên phải và nước Khe Cách, suối Gấm, suối Cát, suối Mun, suối Đập… ở bên trái. Từ Xuân Quang đến biển, sông chảy theo hướng tây đông, song cũng có đoạn ngắn chuyển hướng khác nhau. Dòng sông từ Hà Bằng đến Mỹ Long chuyển hướng về đông nam. Từ quốc lộ 1A, dòng sông chuyển hướng đông bắc và chia làm hai nhánh. Một nhánh chảy ra vịnh Xuân Đài, còn nhánh chính khi đến làng Ngân Sơn chia làm hai đưa nước vào đầm Ô Loan và nhánh kia qua làng Hội Phú lại chia ra hai nhánh nữa, đổ ra biển bằng cửa Bình Bá qua vịnh Xuân Đài.

Sông Cái có chiều dài 102km, nhưng chỉ chảy trong vùng đất của tỉnh khoảng 76km. Diện tích lưu vực sông rộng 1.950km2, phần chảy trong tỉnh chỉ rộng 1.560km2. Hàng năm lượng nước đổ ra biển khoảng một tỉ rưỡi mét khối. Trữ lượng điện năng khoảng 160.000KW. Trên sông đã có các công trình thủy lợi, nhiều đập chắn nước đưa vào ruộng như đập Hòn Cao, đập Triêm Đức, đập Cây Vừng, hồ Phú Hòa và theo quy hoạch còn nhiều vị trí khác có thể xây dựng các công trình thủy lợi khác. Lòng sông Cái rộng, mùa nước lớn ghe thuyền có thể lên đến Cà Lố (Kỳ Lộ ngày nay).

Hai bờ sông ruộng đồng xanh tốt nhờ phù sa bồi đắp. Núi Trường Sơn chạy sát biển, nên vùng Đồng Xuân còn có nhiều con suối thêm nước cho dòng sông như suối Cà Tơn, suối Trà Bương, suối Cay, suối Đông Cô (Tà Hô) bên hữu ngạn và suối Hải Tim bên tả ngạn, lòng sông mở rộng độ dốc giảm chỉ còn một phần ngàn. Sông Cái chảy qua nơi nào thì lấy tên vùng đất đó gắn cho sông như Kỳ Lộ, Cây Dừa, La Hai… Từ đầu thượng nguồn đến xã Phú Mỡ (huyện Đồng Xuân) sông Cái còn có tên là sông La Hiên vì sông chảy dưới chân núi này.

Từ Phú Giang đến cầu sắt La Hai, sông Cái có tên là sông Kỳ Lộ, hai bên bờ sông là núi cao, lòng sông hẹp có nhiều ghềnh. Mùa nước lũ, thuyền có thể đi lại được.

Sông Kỳ Lộ đi qua thung lũng Xuân Phước, Xuân Quang để lại phù sa hai bên bờ tạo một màu xanh bát ngát của mía, lúa, bắp… Vùng đất với nhiều làng, dân cư qui tụ đông đúc, sông nước hữu tình mà câu ca dao còn ghi nhớ:

Sông Kỳ Lộ vừa sâu vừa hẹp

Nước Kỳ Lộ vừa mát vừa trong

Thuyền em bơi giữa dòng sông

Tìm anh cho thỏa tấm lòng nhớ thương.

Sông Kỳ Lộ khi ngang qua làng Triêm Đức thì lòng sông mở rộng ra, thoáng đãng hơn. Ở vùng này có nhiều bến đò và những chuyến đò ngang, dân thường qua lại, trong số ấy có bến Bà Bang.

Đến thị trấn La Hai, sông Cái còn phụ lưu nữa là sông Con, phát nguyên từ Vân Canh chảy theo hướng bắc nam, men theo tỉnh lộ 6 và dọc theo đường sắt. Dòng sông màu mỡ, đồng lúa tốt tươi, gái trai tình tứ nhất vùng:

Nhất gái La Hai

Nhì trai Phường Lụa (2)

Sông Cái không những tạo lợi ích cho nông nghiệp của địa phương mà còn hỗ trợ cho giao thông giữa, vùng cao và hạ lưu để trao đổi hàng hóa, lương thực thực phẩm. Vào mùa nươc lớn, những bè gỗ tre nứa và củi đốt từ rừng sâu cũng đưa được về với vùng hạ lưu sông Cái.

NGUYỄN ĐÌNH CHÚC