Tháp Hắc Y – Một kiến trúc độc đáo

Tháng 9 năm 2004, khu phế tích tháp Hắc Y thuộc xã Tân Lĩnh, huyện Lục Yên nằm trong cụm di chỉ khảo cổ học Hắc Y - Đại Kại đã được đầu tư khai quật. Hơn 500m² của hố khai quật đã phát lộ một khối lượng hiện vật rất đồ sộ với hai lớp văn hóa chồng lên nhau. Ở lớp văn hóa có niên đại từ thời Trần, chủ yếu là các hiện vật bằng đất nung và đều là những vật liệu trong kiến trúc Phật Giáo gồm chùa và tháp. Trong số đó, vật liệu kiến trúc của chùa còn sót lại rất ít những mảnh ngói, gạch lát nền và điều đó không có gì lạ bởi chùa - nhất là chùa ở vùng núi thì vật liệu bằng gỗ thường chiếm vai trò chủ đạo. Riêng với chùa tháp thì vật liệu chính là gạch và những khối kết cấu bằng đất nung. Những hiện vật tìm được trong hố khai quật, những di vật lăn xuống chân đồi khi tháp đổ vỡ đã cung cấp cho các chuyên gia khảo cổ tương đối đầy đủ những dữ kiện để phục dựng lại diện mạo của một tháp khá lớn - loại tháp cửu tầng (chín tầng).

Các giáo sư, nhà nghiên cứu trong các lĩnh vực; Khảo cổ học, tôn giáo, mỹ thuật, dân tộc học… đều có chung ý kiến rằng, đây là sự xuất hiện hiếm hoi của một tháp Trần sớm, nằm ở vùng biên viễn của nước Đại Việt xưa. Tháp có ảnh hưởng của nghệ thuật kiến trúc Chăm và ảnh hưởng của đạo Lão Trung Quốc trong kiến trúc Phật Giáo Việt Nam… Đây còn là tháp Trần duy nhất được phát hiện từ trước đến nay có dạng mái cong, là ngọn tháp duy nhất có bệ hoa sen trên một số tầng tháp và ở phần chân tháp, bên ngoài phần tường chịu lực là lớp bệ hoa văn đất nung viền quanh chân tháp. Hoa văn trang trí thân tháp khá dày đặc, phong phú về loại hình, kỹ thuật tạo văn hoa trong từng tầng tháp cả bệ thủy ba (bệ hoa văn sóng nước) cũng được cách điệu rất nhiều. Đặc biệt là hoa văn được tạo trên đất nung và cả những khối vật liệu đất nung rất lớn nhưng hoa văn rất tinh xảo. Sự ảnh hưởng của yếu tố Chăm được thể hiện rõ nhất là những lá đề hoa văn hình chim phượng trang trí trên tháp. Những lá đề này không chỉ khá  giống nhau về hình thức, cách chế tác mà nó còn khá tương đồng về cách bài trí lá đề ở các tháp Chăm. Ảnh hưởng của đạo Lão thì cơ bản được thể hiện dạng hoa văn hình sừng bò vắt chéo nhau như chữ “X” hay hoa văn cúc dây thường được đạo Lão dùng rất phổ biến tượng trưng cho sự trường tồn.

Có rất nhiều ý kiến cho rằng, tháp nằm trong vùng Thu vật, là khu vực điền trang thái ấp của Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật - người được triều đình  giao nhiệm vụ trấn ải vùng biên cương phía Bắc nước Đại Việt, nên tác giả của công trình nghệ thuật kiến trúc Phật giáo độc đáo này rất có thể chính là của Trần Nhật Duật. Sử cũ nói rằng, Trần Nhật Duật là người thạo nhiều ngoại ngữ, quan hệ bang giao rộng rãi và kiệt xuất ở nhiều lĩnh vực. Với người Chăm, khi còn ở trong triều, ông quan hệ rất tốt với các sứ thần Vương quốc Chăm Pa và rất thân thiện với người Chăm trong làng Chăm ở Hà Nội. Trần Nhật Duật là người theo đạo Phật nhưng rất am hiểu đạo Lão, nên ảnh hưởng của đạo Lão ở tháp Hắc Y qua hoa văn trang trí, lực chọn phong thủy… cũng không có gì khó hiểu. Hoặc ảnh hưởng của đạo Lão bắt nguồn từ sự năng động của người Việt tiếp thu các tôn giáo từ bên ngoài vào mà từ trước đến nay vẫn thường quen gọi là Tam giáo nguyên.

Việc khai quật tháp Hắc Y cùng với việc phát hiện các di vật tháp đất nung ở Bến Lăn, hang Chù Úc khiến người ta nghĩ đến cụm di tích khảo cổ học Hắc Y - Đại Kại còn có cả một hệ thống tháp Trần rất độc đáo. Nó gợi ý cho ta về sự giao thoa giữa nền văn hóa của cư dân địa phương với văn hóa Đại Việt xưa. Đồng thời, cũng cho thấy tầm quan trọng về vị trí địa lý của Lục Yên xưa trong phát triển kinh tế, xã hội, quốc phòng an ninh của quốc gia Đại Việt, cũng như các nghiên cứu về dòng chảy lịch sử văn hóa Lục Yên kể từ khi phát hiện được di cốt người Việt cổ ở hang Hùm cách đây 2 vạn năm.