Đồng bào dân tộc ở Tây Ninh hiện nay có khoảng 1.200 người. Thế nhưng, tộc người Tà-mun không có tên trong 54 dân tộc Việt Nam. Đã có nhiều ý kiến cho rằng tộc người Tà-mun là một nhánh của tộc người XTiêng ở tỉnh Bình Phước. Nhưng theo nhiều người dân Tà - mun thì tộc người Tà-mun và XTiêng khác nhau.
Người XTiêng sống ở Bù Đăng, Bù Đốp còn người Tà-mun sống ở Sóc Năm. Vì cuộc mưu sinh, bà con dân tộc Tà-mun đã chuyển dần về phía Nam và định cư ở xã Ninh Thạnh, thị xã Tây Ninh và xã Suối Đá, huyện Dương Minh Châu từ những năm 30 của thế kỷ trước. Sau giải phóng (30/4/1975), một bộ phận cũng vì mưu sinh đã chuyển lên vùng đất mới thuộc xã Tân Thành, huyện Tân Châu và hai xã Tân Bình, Thạnh Tân, thị xã Tây Ninh.
Theo nghiên cứu của Sở Văn hoá Thông tin Tây Ninh, tộc người Tà-mun và XTiêng khác nhau hoàn toàn vì họ có hai ngôn ngữ khác nhau, kể cả một số phong tục, tập quán và truyền thống âm nhạc... Có thể xem đây là một nhóm dân tộc có sự hợp giao, cộng cư với hai nhóm dân tộc lớn XTiêng và Châu Ro ở phía nam Trường Sơn. Nhưng họ lại chịu ảnh hưởng sâu sắc nền văn hoá của tộc người Khmer.
Do dân số quá ít và trải qua nhiều biến động, nhất là cuộc sống cộng cư nên họ dễ dàng hoà nhập với cộng đồng. Các làn điệu dân ca nguyên thuỷ ngày càng hiếm, mai một dần đi. Đa số làn điệu hiện nay ảnh hưởng các làn điệu, bài bản của người Khmer như một số bài bản trong các nghi lễ "chong têi” (chông ti-pia-am hôi) hay "gơ ốp-puut” (lễ cột chỉ, dâng trầu cau ra mắt) và một số làn điệu hát ru... Về bài bản dân ca truyền thống có ba thể loại: hát nghi lễ, hát ru và hát sinh hoạt giao duyên qua lao động sản xuất. Trong các thể loại thì hát sinh hoạt là thể loại phong phú nhất với nhiều bài hát đơn giản, mộc mạc nhưng cũng có bài khá độc đáo đến bất ngờ.
Về phong tục thì tục “Cưới chồng” là nét văn hoá đặc trưng của họ. Điều khác biệt trong phong tục này là có ông mai bên nhà trai sang nhà gái dạm hỏi trước (Hanh-Lip-Xana), nhưng do bên nhà gái tổ chức rước rể (Hanh num-Kon Klô Xua) hay (Chun Kon Klô). Khi đưa chàng rể qua nhà gái, đàng trai sẽ hát múa những bài hát đưa rể gọi là Xavên-Keo Kôc. Theo già làng Lâm Sanh thì bài bản hát múa này hầu như đã thất lạc, thất truyền.
Về tập quán tộc người Tà-mun có các lễ hội như lễ cầu mưa, lễ gieo hạt, lễ cúng cơm mới, lễ bỏ mả... Hiện nay, họ chỉ còn giữ lại lễ cúng cơm mới, bởi lẽ đây chính là ngày Tết Sa-uôn-kô Kha-môn, Tết cổ truyền của dân tộc họ, diễn ra vào cuối tháng Tám, đầu tháng Chín Âm lịch. Tục này có nhiều nét giống với Tết Nguyên đán, Tết cổ truyền.
Bà con người Tà-mun thuở còn sống du canh, du cư có 2 loại giống lúa hết sức độc đáo tên gọi Trô và Sau-sơ-ra. Đây là các giống lúa rẫy, nay đã mất giống, có thời gian sinh trưởng từ đầu mùa mưa đến cuối tháng Tám Âm lịch thì chín rộ. Độc đáo ở chỗ là khi lúa mới chín vàng mơ, bà con đã kéo nhau ra rẫy để thu hoạch, bởi nếu để lúa chín nữa, thóc sẽ rụng hết. Họ đeo gùi trên lưng, dùng tay tuốt từng bông lúa bỏ vào gùi, mang về nhà chứa vào bồ.
Một nét độc đáo khác là khi nấu cơm, họ mang lúa ra luộc cho chín rồi mới mang ra phơi cho khô, sau đó mới dùng chày giã thành gạo, cơm mới dẻo và ngon. Sau khi thu hoạch xong, họ tổ chức cúng thần linh đã phù hộ cho mưa thuận gió hoà để họ được một mùa vụ bội thu gọi là lễ rước nước. Theo tập tục, mọi người cùng mặc áo váy mới, cùng đóng góp lúa nếp, heo, gà, vịt... cho làng để tổ chức cúng ông bà chung vào đêm cuối tháng Tám, sau đó mới trở về nhà cúng rước ông bà riêng của từng nhà.
Các ngày mùng một, mùng hai, mùng ba tháng Chín Âm lịch, sáng sớm họ cúng ông bà rồi mới đi chúc thọ lẫn nhau, rồi cùng nhảy múa, ca hát... Phụ nữ thì sặc sỡ trong các bộ áo váy, trẻ con thì xúng xính áo quần đủ kiểu dáng riêng của dân tộc, đàn ông cũng đóng khố, áo cộc tay nhiều màu sắc.
Riêng trong lễ hội cúng cơm mới, sáng sớm ngày cuối tháng tám, bà con tập trung tại nhà già làng cùng kết các cành cây trái và những nhánh hoa tươi do chính họ trồng trong vườn nhà thành một cây hoa trái lớn. Hai cô gái mặc áo váy mới, sặc sỡ cùng khiêng cây hoa trái đi trước, mọi người vừa mang lễ vật, vừa múa hát kéo thành đoàn đi phía sau, gọi là lễ rước bóng, đến cây cổ thụ lớn nhất trong làng bày ra cúng.
Tập tục này xuất phát từ quan niệm tổ tiên, ông bà sau khi chết đi không ở trong nhà mà ở lẫn khuất trên những tàng cây cổ thụ để trông nom vườn tược, hoa màu giúp con cháu, nên họ tổ chức cúng ông bà dưới bóng cây cổ thụ lớn nhất trong làng. Sau khi già làng làm các thủ tục cúng vái, mọi người cùng xúm quanh dưới bóng cây tiếp tục múa hát cho đến nửa đêm dưới ánh lửa bập bùng.
Ngày nay, Tết cổ truyền Sa-uôn-kô Kha-môn vẫn được bà con dân tộc Tà-mun tổ chức vào cuối tháng 8 và đầu tháng 9 âm lịch, nhưng các nghi thức đều theo tết Nguyên đán của người Kinh. Qua tìm hiểu thực tế thì bà con Tà-mun hầu như đã quên hết bài bản nhạc dân tộc và họ đã quen tổ chức Tết như người Kinh, dù tập tục lễ tết đã được tái hiện, nhưng không có người chủ trì tổ chức.
Các già làng Tà-mun hiện nay còn sống rất ít. Họ là kho tư liệu sống về văn hoá dân gian nhưng cũng quên dần vốn văn hoá cổ truyền của dân tộc. Thiết nghĩ những nét đặc thù của văn hoá dân tộc Tà-mun cũng góp phần làm phong phú thêm cho nền văn hoá dân gian Việt Nam nói chung và Tây Ninh nói riêng, nếu để mai một đi là điều đáng tiếc. Công tác tổ chức sưu tầm, nghiên cứu văn hoá cổ truyền của dân tộc Tà-mun cần được khẩn trương tiếp tục thực hiện.
Bản sắc văn hóa truyền thống của tộc người Tà Mun ở Tây Ninh
Tộc người là một hiện tượng văn hóa đã có rất xa xưa trước khi hình thành văn hóa dân tộc. Nói đến văn hóa tộc người là đề cập đến phạm vi bao gồm toàn bộ các khía cạnh sinh hoạt – đời sống tạo nên một sắc thái riêng của tộc người đó đã và đang tồn tại riêng biệt không hòa lẫn với một tộc người nào khác.
Tộc người Tà Mun ở Tây Ninh có nét văn hóa truyền thống rất đặc sắc và riêng biệt. Đó chính là “BẢN SẮC VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG CỦA TỘC NGƯỜI TÀ MUN Ở TÂY NINH”. Cộng đồng tộc người Tà Mun là một nhóm dân tộc có sự hợp giao, cộng cư với hai nhóm dân tộc khác là Stiêng và Châu-Ro ở phía Nam dãy Trường Sơn; đồng thời có ảnh hưởng sâu đậm của tộc người Khmer trong vùng. Tà mun là thuật ngữ có nguồn gốc từ âm “Khmun” là tên gọi của một trong những vị thần bảo hộ của họ. Do dân số ít và trãi qua nhiều biến động về sinh hoạt và nhất là lối sống cộng cư nên cuộc sống của họ dễ hòa nhập với văn hóa các dân tộc láng giềng khác. Tuy nhiên cho đến nay tộc người Tà Mun ở Tây Ninh vẫn còn lưu giữ được những giá trị văn hóa, tinh thần, tín ngưỡng dân gian; các phong tục tập quán cổ truyền … Tất cả là bản sắc văn hóa truyền thống đặc trưng của người Tà Mun.
Về phương thức sản xuất:
Người Tà Mun sinh sống chủ yếu bằng nghề trồng trọt và chăn nuôi. Lúa Tơ-rô và lúa Sau-sơ-ra là hai loại giống lúa rẫy phù hợp với thổ nhưỡng của cư dân Tà Mun. Loại lúa này có thời gian sinh sống từ đầu mùa mưa đến cuối tháng tám âm lịch; khi lúa chín vàng, người Tà Mun kéo nhau ra rẫy thu hoạch, họ đeo gùi trên lưng, dùng tay tuốt từng bông lúa bỏ vào gùi, mang về nhà cho vào củi, bồ. Người Tà Mun trước đây sống du canh du cư (hiện nay tương đối ổn định) nên họ thường đốt rừng làm rẫy trồng lúa và cây tầm vông. Vào mùa nắng, sông suối khô cạn, người Tà mun giỏi đánh bắt cá. Trong quá trình sản xuất người Tà Mun đã chế tạo ra nhiều công cụ lao động như: chiếc cày, chiếc bừa, phảng, cù nèo, vòng hái, cối xay, lưới, chài, xịp, nôm, giỏ và ghế đập lúa…. Hiện nay khi hòa nhập với cuộc sống hiện đại các công cụ sản xuất của người Tà Mun dần được thay thế bởi các công cụ lao động khác của người Kinh cho phù hợp với hoạt động sản xuất hiện nay.
Về nhà ở:
Do cuộc sống đa phần gắn với rừng (hiện nay đa số ở nông thôn) nên người Tà Mun trước đây dựng nhà bằng các vật liệu từ cây rừng, để thích ứng với điều kiện rừng núi, người Tà Mun thường dùng các vật liệu như cây rừng, lá rừng, dây rừng để cất nhà cửa, nhà ở thường là nền đất ba gian hoặc năm gian. Trong quá trình cộng cư với các tộc người láng giềng, trong đó có người Kinh, hiện nay người Tà Mun cũng biết xây nhà tường, gạch, ngói, tole, thậm chí nhiều nhà cửa rất khang trang. Về các công trình kiến trúc tâm linh, người Tà Mun cũng chưa có công trình nào đặc sắc, chủ yếu là các Miếu, Am rất nhỏ thường nằm nép mình ở hai bên đường, ở các gốc cây cổ thụ hoặc bên cạnh một góc chùa để thờ các thần linh: UNCÔ, UNTÀ, các vị thần bảo hộ của làng.
Về trang phục:
Trang phục của người Tà Mun được chia thành nhiều loại. Trang phục nam, nữ; trang phục sinh hoạt văn nghệ, lễ hội. Hầu hết trang phục của họ có nét tương đồng với các dân tộc ở Nam Trường Sơn, khá giống trang phục của người Khmer. Nam thường mặt áo cổ đứng vận Sarong, nữ mặc áo dài không xẻ (compong) và vận váy. Trong các lễ hội và đám cưới, người đi lễ và cô dâu, chú rễ mặc những tranh phục màu sắc rực rỡ và đẹp. Hiện nay rất ít người Tà Mun còn mặc đồ truyền thống; chỉ có các già làng, phụ nữ cao tuổi còn mặc váy và quấn khăn trên đầu; đàn ông trước kia đóng khố nay hầu hết mặc quàn như người kinh; có khi mặc áo dân tộc khá giống trang phục Khmer.
Chú rễ Tà Mun trong lễ cưới tại khu sinh hoạt văn hóa dân tộc Tà Mun Tân Bình TPTN
Về tín ngưỡng:
Về tín ngưỡng của người Tà Mun rất phong phú. Người Tà Mun tin rằng có các thần linh nói chung được gọi “UNCÔ” (Un = Bà, Cô = Ông) có nghĩa là Ông, Bà. “UNCÔ” trong ngôn ngữ phổ thông của người Tà Mun dùng để chỉ những người thuộc thế hệ cha – ông của cha mẹ mình, nên họ rất tôn kính. Tuy nhiên “UNCÔ” thường được sử dụng một cách ẩn dụ để chỉ các thần linh cao hơn như” “UNCÔHE” là thần đất; “UNCÔMIR” là thần rẫy; “UNCÔPANÂM” là thần núi và “UNCÔLÊ” là thần sông …
Ngoài ra người Tà Mun còn tin rằng con người và động vật đều có linh hồn; do đó sẽ có một thế giới bên kia cho linh hồn của người chết (hoặc động vật). Linh hồn của người chết trong họ hàng thân tộc mình là người cao niên – nối chung là thế hệ “tổ tiên” được người Tà Mun gọi là “UNTÀ”. “UNTÀ” có nghĩa là “Bà – Ông” hay “Ông – Bà” với nghĩa ẩn dụ là “Tổ tiên”.
Như vậy người Tà Mun luôn luôn tôn kính ông – bà, tổ tiên và các vị thần linh của mình. Chính vì thế người Tà Mun cũng có rất nhiều lễ hội gắn với việc thờ cúng ông bà, tổ tiên của mình đó là: Lễ cúng ông bà; Lễ cầu mưa; Lễ quăkuntà; Lễ cúng miễu; Lễ rước bông; Lễ cưới và Tết cổ truyền của người Tà Mun.
Trên đây là đôi nét về bản sắc văn hóa truyền thống của người Tà Mun ở Tây Ninh. Họ là một cộng đồng dân tộc đã và đang hiện hữu trên mãnh đất Tây Ninh. Những nét văn hóa đặc sắc này cần được gìn giữ và phát triển từ đó góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam./.
Theo Võ Hòa Minh (Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Tây Ninh)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét