Thánh Tản và nguồn gốc lễ hội đền Và

Lễ hội đền Và được mở vào các năm Tý, Mão, Ngọ, Dậu, Xuân Thu nhị kỳ. Hội mùa xuân có cuộc rước thánh hoành tráng vượt sông Hồng sang đền Ngự Giội (tỉnh Vĩnh Phúc). Nghi lễ này gắn với truyền thuyết thánh Tản (Sơn Tinh) tắm gội và dạy dân thay dao bằng liềm cắt cỏ.

Đền Và còn gọi là Đông cung (một trong số 4 cung thờ Thánh Tản - Sơn Tinh hiện còn nguyên vẹn), toạ lạc tại khu rừng lim xã Vân Gia, phường Trung Hưng, thị xã Sơn Tây (Hà Nội), là trung tâm tín ngưỡng tôn thờ Tản Viên Sơn Thánh của người Mường và người Việt trên một địa bàn rộng lớn Bắc Bộ.

Hội mùa thu có tục đánh cá thờ trên dòng sông Tích vào ngày rằm tháng 9… Theo nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Yên Giang, các nghi thức này đều khởi nguồn từ truyền thuyết về Sơn Tinh vị thần đứng đầu trong Tứ bất tử của Thần điện Việt Nam (Sơn Tinh, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh).

Thánh Tản dựng hành cung.

Thuở ấy, khi vua Hùng nghe lời Sơn Tinh trao ngôi vua cho Thục Phán, đất nước trở lại cảnh thanh bình. Sơn Tinh cùng Mỵ Châu về sống trên núi Ba Vì. Ngài thường du ngoạn bốn phương, hỏi thăm dân tình. Một lần Ngài nhằm hướng mặt trời mọc đi đến quả đồi thấp ven dòng sông Tích. Thấy đây là nơi thắng địa, Ngài dừng chân nghỉ ngơi vừa lúc trên trời xuất hiện đám mây ngũ sắc từ phía núi Ba Vì bay tới kịp che mát một vùng. Ngài cho đó là điềm lành, bèn cho lập tại chỗ một hành cung. Nơi ấy nay là đền Và.

Dân sở tại Đền Và, dựa vào sự tích đám mây lành (chữ Hán là Vân già) xuất hiện trên bầu trời quê mình mà đặt tên là làng Vân Gia. Từ đó, dân thôn làm ăn phát đạt, càng chăm sóc việc hương khói thờ phụng Thánh Tản. Lễ hội Đền Và diễn ra xuân thu nhị kỳ: mùa xuân mở vào tháng Giêng, mùa thu mở vào tháng Chín.

Thánh Tản tắm giội bên bờ sông Hồng

Từ khi có hành cung ở Đền Và, Thánh Tản thường lui tới vùng đất bên kia sông Hồng. Một lần, trên đường trở về Đền Và, Ngài dừng chân nghỉ ngơi tại một xóm nhỏ ven sông. Tuy đang tiết xuân mát mẻ, nhưng vì đi đường xa gió bụi, nên Ngài muốn tìm nước để tắm giội đôi chút. Nhìn quanh đấy, thấy một cô gái gánh đôi sọt đi cắt cỏ, Ngài đến bên lựa lời chào hỏi rồi ngỏ ý nhờ cô gánh cho một gánh nước sông Hồng. Cô gái tưởng chàng trai đùa lỡm nên cười ngặt nghẽo. Nhưng trước vẻ chân thực của chàng trai cô gái rất ngạc nhiên rồi chối từ vì sọt của cô chỉ đựng được cỏ, làm sao đựng được nước. Ngài cười và bảo cô cứ giúp thử xem sao. Quả nhiên, đôi sọt đựng được nước thật.

Trong khi Ngài thoả thuê tắm giội thì cô gái chạy về loan báo với dân làng có chuyện lạ đời. Khi mọi người kéo đến nơi thì người tắm đã đi mất, xung quanh còn phảng phất hương trầm. Lúc ấy dân làng mới bừng tỉnh, nhận ra là chính đức thánh Tản vừa mới qua đây.

Lại nghe nói, khi mới gặp cô gái, nhân chuyện cắt cỏ, Ngài còn bày cho cô cách làm liềm thay cho con dao cô vẫn dùng để cắt được dễ hơn, nhanh hơn.

Ghi nhớ dấu tích và công đức của Ngài, dân làng Di Bình (xã Vĩnh Ninh huyện Vĩnh Tường tỉnh Vĩnh Phúc) đã dựng ngôi đền và đặt tên là đền Ngự Giội, ý muốn nhắc việc Ngài đã đến ngự và tắm giội ở đó trước khi về đền Và.

Việt Ba