Những bộ ngực đàn bà trên cầu thang của người Ê đê
Đứng trước ngôi nhà sàn truyền thống của người Ê đê sẽ không khỏi ngỡ ngàng trước hình dáng kỳ lạ của chiếc cầu thang đặt ngay ở hiên trước
Đứng trước ngôi nhà sàn truyền thống của người Ê đê, nhiều vị khách không khỏi ngỡ ngàng trước hình dáng kỳ lạ của chiếc cầu thang đặt ngay ở hiên trước. Hai bầu ngực được khắc họa sống động khiến không ít người tò mò? Quả thực, phía sau đôi bầu sữa đó là câu chuyện mang đầy tính nhân văn..
Chế độ “nữ nhi thượng quyền”
Mảnh đất Tây Nguyên hùng vĩ hiện còn lưu giữ nhiều nét đẹp văn hóa đặc sắc của các dân tộc bản địa, đặc biệt là người Ê đê. Trong số đó, chúng ta không thể không nhắc đến kiến trúc ngôi nhà sàn dài - không gian văn hóa sinh hoạt cộng đồng của buôn làng.
Có thể thấy, nhiều dân tộc cũng chọn nhà sàn làm nhà truyền thống như Tày, M’Nông.... song nhà sàn người của đồng bào Ê đê vẫn có nét riêng mà không ở nơi nào có được, đặc biệt là những chi tiết trên chiếc cầu thang. Nhiều người không hiểu tại sao lại có hình cặp nhũ hoa của người phụ nữ được khắc họa một cách trang trọng trên đó.
Chủ sở hữu ngôi nhà dài truyền thống hiếm hoi ở tỉnh Đắk Lắk là chị H’len Niê (SN 1971, ngụ buôn Ako Dhong, TP.Buôn Ma Thuột) cho biết: Người Ê đê chúng tôi từ xa xưa theo chế độ mẫu hệ. Người phụ nữ có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc giữ gìn hạnh phúc trong gia đình.
Biểu trưng nữ quyền được thể hiện rất rõ nét, thậm chí ngay cả ở cách bài trí đồ đạc trong nhà. Trong đó, chiếc cầu thang có khắc họa đôi bầu vú để ngay trước nhà đã thể hiện rõ nét nhất.
“Cầu thang có ý nghĩa rất quan trọng và linh thiêng đối với người đồng bào Ê đê chúng tôi. Bởi đó là nơi đầu tiên mà người khách muốn vào trong nhà phải bước qua. Hình đôi bầu vú trên chiếc cầu thang đã khẳng định chế độ “nữ nhi thượng quyền” trong gia đình. Đồng thời cũng muốn nhắc nhở mọi người phải nhớ đến công lao của những người phụ nữ đã đang và sẽ là trụ cột trong nhà”, chị Niê tiếp lời.
Trong buôn làng người Ê đê không phải nhà nào cũng có chiếc cầu thang khắc họa hình đôi bầu vú đặc biệt này. Hầu như, chỉ những nhà có điều kiện khá giả mới có thể làm được. Ngoài ra, họ thường chỉ dùng khúc gỗ vạc sơ qua để tạo nên bậc thang làm chỗ đi lên đi xuống. Bởi vì, để làm được hoàn chỉnh một chiếc cầu thang phải mất rất nhiều công sức, người nghệ nhân ngoài tài hoa phải thật tỉ mỉ mới có thể làm được.
Bà Linh Nga Niê KDăm bên ngôi nhà sàn của gia đình
Làm cầu thang phải cúng xin Giàng
Qua quan sát có thể thấy nhà sàn truyền thống của người đồng bào Ê đê luôn có khoảng 4 chiếc cầu thang để đi lại. Trong đó, phía trước có hai cầu thang là cầu thang đực và cầu thang cái. Cầu thang cái có khắc họa hình đôi bầu vú, phía trên là hình mặt trăng, cầu thang đực có khắc hình con rùa và ngôi sao 6 cánh. Hai chiếc cầu thang phụ còn lại được đặt ở phía sau nhà.
Theo quan niệm của người Ê Đê, mọi thứ đều có linh hồn và được Giàng che chở. Trước khi làm việc gì cũng đều phải cúng xin phép các đấng bề trên, và việc làm cầu thang cũng không ngoại lệ. Gỗ làm cầu thang được chọn từ những cây gỗ lâu năm trên rừng.
Trước khi đi lấy gỗ, chủ nhà phải làm lễ cúng ở nhà và sau đó là lễ cúng trước cây gỗ lớn đã chọn để xin phép được mang cây gỗ đó về nhà. Lễ vật trong lễ cúng thường là một con gà và một ché rượu.
Sau lễ cúng, gia chủ được phép bắt tay vào làm cầu thang. Để làm cầu thang cái, những nhà có điều kiện thường chọn các nghệ nhân khéo léo, bởi chỉ có họ mới có thể làm được cầu thang đẹp, với các bậc thang đều, thẳng, có độ cao vừa phải với ngôi nhà. Đặc biệt, hình đôi bầu vú phải tròn trĩnh, cân xứng với nhau.
Chiếc cầu thang của người Ê đê thường có 5 hoặc 7 bậc. Đây cũng là một điều đặc biệt bởi theo quan niệm của người Ê đê, số 5 và số 7 là những con số may mắn. Làm cầu thang với con số may mắn hy vọng sẽ đem lại cho gia chủ tài lộc và sự sung túc.
Để làm hoàn chỉnh chiếc cầu thang phải mất từ 3 đến 10 ngày, tùy theo từng nghệ nhân và sự cầu kỳ trong khắc họa chi tiết. Khi cầu thang đã hoàn chỉnh, người Ê đê một lần nữa làm lễ cúng Giàng, báo cáo việc chiếc cầu thang đã hoàn tất và xin phép được gác lên sàn nhà để đưa vào sử dụng.
Chiếc cầu thang cái có ý nghĩa rất quan trọng. Trong những ngày đặc biệt như lễ tết hay gia đình có việc lớn thì chỉ những người đàn ông, những vị khách quan trọng mới được mời đi lên bằng cầu thang đó.
Dù là quy định bất thành văn nhưng trong tiềm thức của người Ê đê luôn tự thầm hiểu với nhau rằng con cháu trong nhà chỉ được đi lên bằng hai cầu thang phụ ở phía sau nhà. Những vị khách đến nhà chơi khi chủ nhà không mời lên bằng cầu thang cái thì họ luôn tự đi lên nhà bằng chiếc cầu thang đực ở kế bên trái của chiếc cầu thang cái.
Chị H’len Niê tiết lộ: “Ngày thường thì ai muốn đi cầu thang nào cũng được. Chỉ những ngày đặc biệt thì mới có kiêng kỵ. Tuy nhiên, từ khi còn nhỏ, tôi có đôi lần nghe mẹ nhắc nhở các con không được chạy nhảy lung tung, không được đi lại trên chiếc cầu thang cái bởi sẽ dễ bị trúng bùa ngải, bị Ma lai ám…Tôi không biết chuyện ma mị có thật hay không nhưng người Ê Đê từ nhỏ đến lớn ai cũng thực hiện như vậy. Bản thân tôi và những đứa trẻ khác hồi đó cũng tự hình thành cho mình một thói quen cho đến giờ”.
Không còn gỗ nên cầu thang cái được thay thế bằng bê tông
Đừng để truyền thống bị mai một
Trao đổi với phóng viên, bà Linh Nga Niê KDăm, Nguyên Phó Tổng thư ký Hội Văn học Nghệ thuật các Dân tộc thiểu số Việt Nam, chia sẻ: “Ngày xưa người Ê đê sống theo vùng, không có sự giao lưu và qua lại nhiều như hiện nay nên những trường hợp khách vô tình hay cố ý đi qua chiếc cầu thang cái mà không được sự đồng ý của chủ nhà rất hiếm.
Nếu có thì tùy trường hợp thường thì bỏ qua, hoặc cùng lắm chỉ bị nhắc nhở chứ không có chuyện phạt hay cúng xin chuộc tội. Bởi vì người Ê đê rất thân thiện, khách đến nhà luôn được chủ nhà trân trọng dành những thứ tốt nhất để đón tiếp như chuẩn bị chén, đũa mới, giường, chiếu mới… nên không có chuyện phạt chỉ vì đi qua cầu thang cái.
UNESCO đã công nhận không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại. Nói về điều này, nhiều người tưởng chỉ có tiếng chiêng ngân là được tôn vinh nhưng thực sự không phải vậy. Trong đó là cả một không gian sinh hoạt của người Ê Đê như: Bến nước, nhà mồ và đặc biệt không gian ở đó là ngôi nhà sàn.
Hiện nay, trên thực tế, những nét văn hóa đặc trưng đó đang ngày càng bị mai một dần đi. Thật đáng tiếc! Một khi đã mất đi nhà sàn đồng nghĩa chiếc cầu thang có ý nghĩa linh thiêng đó cũng không còn nữa. Đặc biệt, chỉ có người Ê Đê mới có cầu thang được trang trí hình đôi bầu vú. Nên một khi đã mất đi cũng đồng nghĩa với việc mất đi cái đặc sắc, riêng biệt trong không gian ở của người Ê Đê.
Được biết, các sở ban ngành luôn kêu gọi giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, tuy nhiên một thực tế đáng buồn là nhiều người muốn sửa lại ngôi nhà sàn dài truyền thống cũng không có gỗ mà làm nữa. Cũng vì điều đó, nên chiếc cầu thang bên ngôi nhà sàn của gia đình bà Linh Nga cũng chỉ còn như một niềm an ủi chứ không trọn vẹn bản sắc.
Mặt khác, hiện nay, nhiều nhà còn lưu giữ được ngôi nhà sàn dài, nhưng chiếc cầu thang cái bằng gỗ có hình đôi bầu vú đã được thay thế bằng các bậc thềm bê tông hoặc nhôm, sắt.
Theo Tố Uyên – Tự Lập (PLO)
Đôi bầu sữa huyền bí trên cầu thang
TP - Đến các buôn làng Ê Đê ở Tây Nguyên, du khách không khỏi tò mò về đôi bầu sữa huyền bí được khắc sống động trên cầu thang đặt trước hiên nhà dài. Phía sau đôi bầu sữa đó chứa đựng nhiều câu chuyện mang đậm chất nhân văn, truyền thống chỉ có ở cộng đồng người Ê Đê.
“Nữ nhi thượng quyền”
Chúng tôi đến buôn Ako Dhong (phường Tân Lợi, TP Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk) vào buổi chiều Tây Nguyên “đỏ lửa”. Nơi đây được xem là buôn giàu có và còn lưu giữ nhiều kiến trúc, văn hóa mang đậm nét dân tộc của cộng đồng người Ê Đê. Thấy khách mải mê ngắm nghía chiếc cầu thang có khắc hình đôi bầu sữa đặt trước ngôi nhà dài, già Y Bông Niê cười hỏi: “Lạ lắm đúng không”?
Ông nhẹ nhàng giải thích về đôi bầu sữa này tượng trưng cho quyền lực của người phụ nữ. Người Ê Đê theo chế độ mẫu hệ, điều này thể hiện rõ trong đời sống hôn nhân (phụ nữ có quyền hỏi chồng, của cải, đất đai đều chia cho con gái, con sinh ra mang họ mẹ...) và ảnh hưởng sâu sắc đến nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc, hoa văn trang trí… Trong đó, nhà dài là biểu hiện sự tôn vinh cho chế độ mẫu hệ. Họ quan niệm mặt trời là của thế giới thần linh, biểu tượng được đặt ở vị trí trang trọng và cao nhất trên mái nhà dài. Còn mặt trăng là sự bí ẩn thiêng liêng, quyền lực của người phụ nữ được đặt trên cây nêu tượng trưng cho sự huyền bí và đặt ở cầu thang có bầu vú đặc trưng cho quyền lực mẫu hệ ở gia đình. Bởi vậy, cầu thang cái trước ngôi nhà sàn dài thường được trang trí bằng hình trăng khuyết và hình bầu ngực người phụ nữ.
Theo già Y Bông, kết cấu của một ngôi nhà dài đúng truyền thống Ê Đê phải có 4 chiếc cầu thang, 2 cái đặt ở trước và 2 cái đặt phía sau ngôi nhà. Chiếc cầu thang có khắc hình đôi bầu sữa gọi là cầu thang cái, được đặt ngay hiên trước nhằm khẳng định quyền “thượng tôn mẫu hệ” của tộc người Ê Đê. Hơn nữa, chiếc cầu thang có chạm hình bầu sữa mẹ tinh tế, sắc sảo như một lời nhắc nhở các thế hệ con cháu phải luôn luôn nhớ đến công lao sinh thành, dưỡng dục của người mẹ. Bên cạnh cầu thang cái có đặt thêm một chiếc cầu thang nữa gọi là cầu thang đực. Cầu thang này thì làm đơn giản, kích cỡ nhỏ hơn nhiều so với cầu thang cái.
Già Y Bông lý giải: “Tổ tiên xưa quy định, cầu thang cái dành cho phụ nữ và những người có vai vế quan trọng trong dòng tộc. Còn đàn ông và những người khác trong gia đình thì đi cầu thang đực hoặc 2 cầu thang phụ phía sau nhà. Nữ muốn đi cầu thang đực thì không sao, chứ nam mà đi cầu thang cái sẽ bị nhắc nhở hoặc bị phạt. Thời nay hầu như bỏ việc phạt, nhưng ai cũng có ý thức tránh phạm điều cấm kỵ này. Khách đến nhà, nếu được gia chủ mời đi cầu thang cái thì đi, còn không, nên đi cầu thang đực cho phải phép”. Già mách nước thêm: Trước khi đi vào nhà của người Ê Đê, khách nên đặt hai tay lên bầu ngực trên chiếc cầu thang cái, để thể hiện lòng tôn trọng với nữ chủ nhà. Khi chủ nhà có chuyện buồn hay họp riêng, không muốn ai quấy rầy, họ sẽ lật ngược cầu thang cái lại, còn cầu thang đực để nguyên. Thấy vậy, khách không nên vào, gia chủ sẽ không vui, không đón tiếp.
Cạnh cầu thang cái là cầu thang đực.
Kỳ công tạc hình
Cầu thang cái là linh hồn của ngôi nhà tuy nhiên không phải nhà Ê Đê nào cũng có chiếc cầu thang khắc họa hình đôi bầu vú đặc biệt này. Theo già Y Bông, chỉ những nhà có điều kiện khá giả mới có được. Bởi, để sở hữu một chiếc cầu thang cái đòi hỏi mất nhiều công sức, tiền của. Gỗ để làm phải là cây cổ thụ đẹp nhất được lấy từ rừng. Trước khi mang cây về, gia chủ làm lễ gồm 1 con gà, 1 chóe rượu cúng xin phép thần rừng. Cây về tới nhà cũng phải cúng Yàng (thần linh) tiếp, sau đó nữ chủ nhà dùng búa bửa một nhát đầu tiên vào cây gỗ sau đó mới đưa cho thợ làm tiếp. Người được chọn để làm cầu thang là nghệ nhân tài giỏi, khỏe mạnh, có nhiều kinh nghiệm tạc hình.
Nghệ nhân chỉ được phép sử dụng một chiếc rìu để tạc. Khi làm, họ phải tập trung cao độ, không được đùa giỡn, nói điều thô tục, đụng chạm đến người phụ nữ. Nếu phạm phải những điều kiêng kỵ này sẽ làm mất ý nghĩa linh thiêng của chiếc cầu thang. Thời gian hoàn thành một chiếc cầu thang cái thường mất 7-10 ngày. Người Ê Đê thường làm cầu thang có số bậc lẻ 3-5-7, không có bậc số 9 và bậc số chẵn. Họ quan niệm số chẵn là của ma quỷ. Số lẻ là số may mắn, đem tài lộc, niềm vui cho gia chủ. Chiếc cầu thang được đánh giá là đẹp hoàn mỹ khi các bậc thang đều, thẳng, có độ cao vừa phải với ngôi nhà. Đặc biệt, hình đôi bầu vú phải tròn trĩnh, cân xứng với nhau. Làm xong, gia chủ dâng lễ gồm 1 con gà, 1 con heo, 1 chóe rượu mời già làng đến cúng Yàng trước khi đưa vào sử dụng. Người Ê Đê quan niệm mọi vật tồn tại xung quanh con người đều có linh hồn và được Yàng che chở. Vì thế phải cúng tạ ơn Yàng, cầu mong thần linh che chở cho gia đình, buôn làng có cuộc sống ấm no hạnh phúc.
Cầu thang xi măng thay thế cầu thang gỗ.
Cầu thang ngày càng thưa bóng
Ý nghĩa, linh thiêng là vậy nhưng hiện nay số phận của chiếc cầu thang cái đang đối mặt với nhiều nguy cơ tàn lụi như bị thời gian bào mòn, gia chủ muốn làm lại e rất khó. Bởi rừng bây giờ đã vắng bóng cây đại thụ. Số người biết tạc đẽo nên một chiếc cầu thang có hồn với đôi gò căng tràn sức sống rất hiếm. Cầu thang gỗ đành thay bằng những bậc bê tông cốt thép vô hồn. Một điều chua xót nữa là chiếc cầu thang cái đang bị lái buôn vào các buôn làng vùng sâu lùng sục, trả mua với giá rất cao.
Hỏi ra mới biết, các đại gia lắm tiền nhiều của “săn” chiếc cầu thang cái về trưng ở nhà để cầu tài lộc. Họ cho rằng, cầu thang cái hấp thụ sinh lực của phụ nữ khỏe mạnh và linh khí của đại ngàn nên có vượng khí tốt. Còn phụ nữ hiếm muộn, nếu ngày ngày được ở bên chiếc cầu thang này sẽ sớm được làm mẹ. Cầu thang có tuổi đời càng lâu, càng có giá trị, mua giá càng cao. Chính vì thế mà số lượng cầu thang bị mất đi mỗi ngày càng nhiều. Già Y Bông nỗi niềm: “Cứ đà này, không biết thế hệ con cháu Ê Đê sau này có còn biết đến nguồn gốc tổ tiên của mình không, khi mà nhà sàn dài, bến nước, cồng chiêng… đang dần “mất tích” trước cơn lốc đô thị hóa. Dù chính quyền địa phương đang nỗ lực bảo tồn không gian văn hóa của người Ê Đê. Tuy nhiên, điều quan trọng nằm ở ý thức tự giác của mỗi người gìn giữ để giá trị văn hóa dân tộc không bị lãng quên”.
TS Buôn Krông Tuyết Nhung (Trường Đại học Tây Nguyên, người có nhiều năm nghiên cứu về văn hóa Ê Đê) cho hay: Dù cuộc sống hiện đại ảnh hưởng đến cộng đồng người Ê Đê, song chế độ mẫu hệ vẫn còn chi phối đậm nét. Phụ nữ vừa là trụ cột trong gia đình nhỏ của mình (tham gia làm giàu, chăm sóc con cái…) vừa có trách nhiệm bảo vệ danh dự, uy tín của dòng tộc và bảo vệ cả những người (anh, em trai) đã đi ở rể trong trường hợp người đàn ông bị mất vợ, bị đuổi khỏi nhà… quay về nhà mẹ đẻ thì người phụ nữ (chị, em gái) phải có trách nhiệm chăm lo.
“Người Ê Đê coi đàn ông đi làm rể là “vị khách đặt biệt”, cùng vợ xây dựng gia đình. Đàn ông phải biết làm giàu, bảo vệ vợ và các con của mình. Ngoài ra, người đàn ông còn có tiếng nói vô cùng quan trọng đối với dòng họ, huyết thống phía bên mình. Họ cũng phải che chở, tham gia các công việc trọng đại của gia đình, dòng tộc mình. Nói vậy để thấy trong chế độ mẫu hệ của người Ê Đê, vai trò, vị thế của đàn ông và phụ nữ luôn có sự phân định rõ ràng, có mối quan hệ cộng sinh gắn kết chặt chẽ với nhau tạo nên sự đoàn kết trong buôn làng”, TS Tuyến Nhung chia sẻ.
Những ghi chép trên của chúng tôi chỉ phần nào vén bức rèm quá khứ chứa đựng nhiều điều bí ẩn trong chế độ mẫu hệ người Ê Đê trên mảnh đất Tây Nguyên. Những thông tin này góp phần lý giải những phong tục có phần lạ lẫm mang đậm yếu tố tín ngưỡng tâm linh trong đời sống sinh hoạt thường nhật của người Ê Đê. Nếu có cơ hội, du khách hãy một lần đặt chân lên Tây Nguyên để trải nghiệm cuộc sống thanh bình trong căn nhà dài ấm cúng, đắm mình trong tiếng chiêng ngân, điệu xoang mềm mại, uyển chuyển bên ngọn lửa thiêng và những ché rượu cần không bao giờ cạn ở những đêm hội “quên cả lối về”.
Nghệ nhân chỉ được phép sử dụng một chiếc rìu để tạc. Khi làm, họ phải tập trung cao độ, không được đùa giỡn, nói điều thô tục, đụng chạm đến người phụ nữ. Nếu phạm phải những điều kiêng kỵ này sẽ làm mất ý nghĩa linh thiêng của chiếc cầu thang.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét