Cá Sỉnh Nậm Thia

Mường Lò có tiếng không chỉ ở câu ca: “Muốn ăn gạo trắng nước trong, Vượt qua cửa Ách vào trong Cửa Nhì”.

Mường Lò còn có dòng Thia trong lành, mà khơi nguồn của nó từ Nậm Hát trên độ cao gần 700m ở Trạm Tấu chảy về. Đến Mường Lò, Nậm Thia lững thững êm trôi bên những đống lúa lớn thứ hai vùng Tây Bắc. Thế rồi hang Coóng Kéng chặn dòng Thia lại, buộc nó chui qua đó cả cây số để vượt sang Văn Yên về hợp thuỷ cùng sông Hồng. Ngoài việc tưới mát và điều hoà sinh quyển cho vùng lòng chảo Mường Lò, Nậm Thia còn nổi tiếng bởi loài cá quý: cá sỉnh, một loài cá chỉ ăn rêu đá, đã thành món ăn đặc sản hấp dẫn ở nơi này.

Cá sỉnh trông gần giống loài cá trôi Ấn Độ nhỏ, điều khác biệt ở chỗ nó có môi đen xanh và dầy. Loài cá này về mùa sinh đẻ thường ngược về nguồn (giống như cá Hồi ở biển) để cùng giao duyên, đẻ trứng sinh nở bảo toàn nòi giống. Nhờ dòng nước xiết đã đẩy lũ cá con dạt về nơi dòng chảy yếu hơn để lớn lên, điều này khẳng định cá sỉnh có nhiều ở dòng Thia là thế. Để bắt được cá sỉnh không phải điều dễ dàng, bởi đây là loài cá rất khoẻ, thích sống nơi nước chảy xiết, sợ tiếng động lạ... Thuở nhỏ bọn trẻ chúng tôi học lỏm cách bắt truyền thống của người lớn là đi câu. Dụng cụ câu là phải sắm một cần trúc dài, cước và lưỡi câu nhỏ xíu, thêm ở gần lưỡi câu là cục chì nhỏ. Mồi cá xỉnh ưa thích nhất là loài giun đỏ nguyên con, giun có nhiều ở ven suối, cứ nơi nào có mùn đất đùn lên mặt đất pha cát là đẩy nhẹ lưỡi dao xuống, ắt hẳn là bắt được. Giấu lưỡi câu vào sâu chú giun đỏ, thả trôi mồi vào dòng nước xiết, tay nhẹ nhàng chờ “tín hiệu” từ dưới xa, khi cá cắn chỉ cần lắc nhẹ cổ tay là ta có được một chú cá cỡ hai ngón tay từ dưới nước lên bờ. Bắt cá thiện nghệ nhất vẫn là quăng chài. Với hai người cùng tham gia, họ ngồi trên mảng tre từ 5 - 6 cây tre già ghép lại, trôi lù lù theo dòng nước, người ngồi sau điều khiển mảng, người trước lựa dòng chảy quan sát nơi cá sỉnh ăn để quăng chài. Song, điều thú vị nhất vẫn là cách bắt cá làm bằng “chuôm đá” trên Nậm Thia. Lựa những nơi cá sỉnh tập trung đông, cánh đàn ông dìm mình trong dòng nước xếp những hòn đá lại thành đống, sao cho tạo nhiều khe, nhiều hốc và các “chuôm” này không to quá một vòng chài. Để nhử cá, người ta còn bỏ vào đó xương trâu, bò. Sau vài cơn lũ cá về tập trung ẩn náu đã nhiều, cả phường chài tập trung căng một đoạn dây vắt qua suối, cách một mét lại buộc bẹ chuối tươi, rồi hò nhau xua đuổi cá từ phía hạ lưu lên. Thấy động, cá lao lên phía thượng nguồn, gặp vật lạ là các bẹ chuối lấp lánh, cá chui vào các “chuôm” ẩn trốn. Chỉ chờ có thế, chài được quăng xuống quây kín lấy các “chuôm”, dìm kín chân chì không cho cá lọt ra ngoài, rồi từ từ dỡ từng viên đá ra. Hết chỗ trú, cá sỉnh chỉ còn đợi người bắt lên bờ, cách làm này không những được nhiều cá (có “chuôm” được 4 - 5 kg) mà còn thú vị là tập trung đông người bắt, tạo một nét sinh hoạt truyền thống của người Thái nơi này.

Những con cá sỉnh thon đỏ, có bộ lườn săn chắc béo ngậy, được chế biến để tiếp khách quý và bè bạn với nhiều món ăn truyền thống. Đơn giản nhất là món “Pa Kính Pỉnh”, là cá sỉnh tươi thoa muối kẹp bằng gắp tre nướng trên than hồng, khi nào mỡ cá xèo xèo bốc mùi ngầy ngậy trên than, cá vàng đều, mang xuống chấm với muối, chanh, hạt sẻn, gừng. Cầu kì hơn người Thái còn làm món “Pa móôc” để đãi khách. Cá được bỏ ruột, cạo vẩy, dùng gia vị như: hạt sẻn, ớt, muối, tỏi, gừng tía... giã nhỏ nhồi vào bụng cá, dùng lạt nhỏ buộc kín lại. Toàn bộ cá được bọc trong lá chuối rừng non bằng nhiều lớp, rồi vùi trong tro nóng bên bếp lửa nhà sàn. Vừa vui câu chuyện đường xa, vừa chờ cá chín dỡ ra mâm để uống rượu, mùi thơm của gia vị quyện vào cá, cộng thêm cái mát mơn man bên mâm rượu nhà sàn, chắc hẳn thưởng thức một lần bạn sẽ không bao giờ quên. Ngoài ra, người Thái còn dùng cá sỉnh để làm các món Pa mẳm (cá mắm), Pa Khính xổm (cá chua), Pa Khính giảng (cá sấy gác bếp)... để ăn dần trong năm, thậm chí trong lễ cưới hỏi của người Thái đen thì cá sỉnh còn được coi là một trong những lễ vật chính của nhà trai đem dẫn cưới.

Năm trước, cùng đồng chí lãnh đạo Báo Yên Bái cuốc bộ vễ xã Nà Hẩu (Văn Yên) nơi 100% đồng bào Mông vừa định cư được dăm năm, anh công an xã hôm ấy cũng trổ tài bắt được cỡ trên một cân cá sỉnh, giật mình hoá ra đây cũng có một nhà của Nậm Thia ở phía bên này hang Coóng Kéng. Ừ nhỉ, thiên nhiên khéo ban tặng dòng nước mát và loài cá sinh sôi, cũng như con người khi yêu nhau thì tạo thành sức mạnh vượt qua mọi thác ghềnh làm nên hạnh phúc cho đời. Với tôi, đi đâu vẫn còn nhớ mãi câu ca: “Ăn bản Tủ, ngủ Ao Luông, muốn đi tắm truồng thì về bản Phán”. Những địa danh không quên bên dòng Nậm Thia, nơi tạo hoá của trời đất, nơi ngập tràn bản sắc văn hoá Thái ở miền Tây tỉnh Yên Bái. Nào mời bạn, hãy một lần về quê tôi để bắt cá, thổi xôi, uống rượu, xoè Thái... bên dòng Thia yêu thương này! 

Cá sỉnh được người Thái ở Văn Chấn - Nghĩa Lộ (Yên Bái) coi là món đặc sản đáng tự hào bởi loại cá này chỉ sống duy nhất nơi đây. Cá sỉnh ưa sống ở nơi nước xiết, mình thon dài, đầu nhỏ, vẩy trắng, lăn tăn như hoa bạc, hai bên lườn ánh xanh. Con nào to nhất cũng chỉ bằng bốn ngón tay, thịt chắc, vị ngọt đậm, thơm, không hề có vị tanh, xương ít lại rất mềm.

Cá sỉnh có thể chế biến thành nhiều món ăn thơm ngon, độc đáo như:

• Pa chen (cá rán): Cá sỉnh rửa sạch, rán qua, để nguội rồi rán lại lần hai. Khi ăn, khách có thể dễ dàng tước cá thành bốn mảnh theo chiều dọc, chấm với nước chấm trộn chanh, gừng, ớt, hạt sẻn (một loại hạt giống hạt tiêu) thì thơm ngon vô cùng. Thịt của cá dai dai, bùi, thơm, béo ngậy hài hòa.
• Pa pỉnh tộp (cá nướng): Cá sỉnh mổ phanh sống lưng, ướp gừng, sả, hành, ớt, hạt sẻn..., cùng loại các loại rau thơm, mắc khén và muối rồi ấp lại như cũ. Kẹp con cá bằng những cành tre non rồi đem nướng trên than hồng. Phải hơ và xoay trở nhiều lần để cá không quá lửa. Món này ăn nóng với cơm gạo mới hoặc xôi nếp Tú Lệ thì no mà không ngán. Ngoài ra, để thưởng thức hương vị thơm ngon đặc trưng của cá sỉnh, chỉ cần nướng cá (không cần ướp gia vị) trên than hồng và ăn nóng là đủ.
• Pa mọ (cá hấp): Cá sỉnh ướp với hạt sẻn, ớt, sả, gừng. Lấy hoa chuối rừng thái mỏng, ngâm nước cho sạch nhựa rồi trộn đều với gia vị, đặt cá vào giữa, rắc nộm hoa chuối xung quanh rồi lấy hai chiếc bẹ hoa chuối già làm áo, buộc kỹ và hấp chín bằng chõ. Khi chín rắc thêm vừng, lạc giã nhỏ, ăn nóng. Vị bùi thơm của hoa chuối hòa cùng hương vị của cá và gia vị kích thích vị giác và rất lạ miệng.
• Pa sủm: Cá sỉnh ướp riềng và thính gạo, muối vừa đủ, để 2 - 3 ngày, lúc này cá sỉnh có mùi thơm và vị chua, có thể om lửa nhỏ cho đến khi cá cứng lại, hoặc nấu canh măng chua. Món này ăn với cơm rất ngon, nhắm rượu càng tuyệt hơn và lâu say.
• Pa giảng: Cá sỉnh mổ sạch ướp ớt, hạt sẻn, gừng, sấy trên bếp lửa khói cho khô, để dành.
• Pa pho: là món cá sỉnh ướp gừng, hạt sẻn, ớt, gói lá dong vùi than.
• Nậm pịa: Ruột cá sỉnh (không để dính nước) đem chưng với hành, gừng, ớt, hạt sẻn. Dùng để chấm các món chế biến từ cá sỉnh.

 Cá sỉnh Mường Lò

Đến Nghĩa Lộ, Mường Lò (Yên Bái), ai cũng được một lần nếm thử món cá sỉnh. Loài cá được người Thái ở Mường Lò coi sản vật quý được trời đất ban tặng. Những câu chuyện về dòng Nậm Thia có loài cá sỉnh chỉ sống duy nhất nơi đây, chỉ ăn rêu đá, về mùa sinh đẻ thường ngược về nguồn cho nên mọi người hay ví cá sỉnh giống như cá hồi ở vùng Tây Bắc mang đến cho du khách cảm nhận vẻ đẹp về Mường Lò quyến rũ đầy mê hoặc.

Cá sỉnh.

2 giờ sáng, tôi lên mảng của bố con ông Lò Văn Pổn ở bản Phán Thượng, xã Nghĩa Lợi, thị xã Nghĩa Lộ là người có kinh nghiệm nhất trong bản, ngược suối Thia để đi săn cá sỉnh. Bè mảng ghép lại từ 5 - 6 cây tre già, dụng cụ bắt cá là lưới chài. Mỗi bè đi săn cá chỉ có 2 người, thường là hai cha con nhưng lần này tôi được “ưu ái” cho đi cùng nhưng với một điều kiện ngồi yên lặng và không làm gì cả.

Để bắt được cá sỉnh không phải dễ dàng, bởi đây là loài cá rất khỏe, thích sống nơi nước chảy xiết, sợ tiếng động lạ.... người đi bắt cá phải thao tác nhuần nhuyễn, người ngồi sau điều khiển mảng, người trước lựa dòng chảy quan sát nơi cá sỉnh ăn để quăng chài.

Ông Lò Văn Pổn kể: Hồi trước, nước suối Nậm Thia chảy xiết, cá nhiều, người dân trong bản bắt cá bằng “chuôm đá”. Lựa những nơi cá sỉnh tập trung đông, cánh đàn ông dìm mình trong dòng nước xếp những hòn đá lại thành đống, sao cho tạo nhiều khe, nhiều hốc và các “chuôm” này không to quá một vòng chài.

Để nhử cá, người ta còn bỏ vào đó xương trâu, bò. Sau vài cơn lũ cá về tập trung ẩn náu đã nhiều, cả phường chài tập trung căng một đoạn dây vắt qua suối, cách một mét lại buộc bẹ chuối tươi, rồi hò nhau xua đuổi cá từ phía hạ lưu lên. Thấy động, cá lao lên phía thượng nguồn, gặp vật lạ là các bẹ chuối lấp lánh, cá chui vào các “chuôm” ẩn trốn. Chỉ chờ có thế, chài được quăng xuống quây kín lấy các “chuôm”, dìm kín chân chì không cho cá lọt ra ngoài, rồi từ từ dỡ từng viên đá ra. Hết chỗ trú, cá sỉnh chỉ còn đợi người bắt lên bờ, có “chuôm” được 4-5kg. Cách làm này không những được nhiều cá mà còn thú vị là tập trung đông người bắt, tạo một nét sinh hoạt truyền thống của người Thái nơi này.

Sau một tiếng vượt dòng Nậm Thia, chúng tôi đến một dòng chảy to và xiết. Với kinh nghiệm của ông Pổn, đây là nơi cá sỉnh thích sống nhất. Qua 3 lần tung chài rồi con cá sỉnh đầu tiên cũng được bố con ông Pổn bắt lên. Cá sỉnh trông gần giống loài cá trôi Ấn Độ nhỏ, điều khác biệt ở chỗ nó có môi đen xanh và dày, mình thon dài, đầu nhỏ, vẩy trắng, lăn tăn như hoa bạc, hai bên lườn ánh xanh. Con nào to nhất cũng chỉ bằng bốn ngón tay.

Ông Pổn cho biết: Loài cá này về mùa sinh đẻ thường ngược về nguồn để cùng giao duyên, đẻ trứng sinh nở bảo toàn nòi giống. Nhờ dòng nước xiết đã đẩy lũ cá con dạt về nơi dòng chảy yếu hơn để lớn lên, điều này khẳng định cá sỉnh có nhiều ở dòng Nậm Thia là thế.

Cả một đêm dài, đẩy mảng vượt qua hàng chục thác xiết, quăng lưới không biết bao lần bố con ông Pổn cũng chỉ bắt được 2 cân cá sỉnh, bán ở chợ Mường Lò cũng được 150.000đ/kg. Nhưng hôm nay khác với mọi hôm là có nhà báo “hỗ trợ” may mắn bắt được nhiều cá đến vậy, nên ông sẽ trổ tài chế biến để tiếp khách quý với nhiều món ăn truyền thống.

Nguyễn Nhật Thanh (Baodulich.net.vn)