Thứ Năm, 15 tháng 2, 2018

Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê

Ngôi nhà dài nhất trong bảo tàng dân tộc học Việt Nam là không gian sống điển hình của một gia đình mẫu hệ ở Đắk Lắk.


Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Là người Ê đê, tân Hoa hậu Hoàn Vũ Việt Nam H'Hen Niê rất tự hào về nguồn gốc mình. Cô từng chia sẻ người Ê đê sống theo chế độ mẫu hệ và con gái có truyền thống lập gia đình sớm. Khi tìm hiểu về văn hóa Ê đê, bạn không nên bỏ qua kiến trúc nhà dài, nơi phản ánh rõ nét cuộc sống của những người dân như H'Hen Niê suốt hàng trăm năm qua.
Một ngôi nhà dài hơn 40 m của người Ê đê được phục dựng trong vườn kiến trúc của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, là nơi thường xuyên được du khách ghé thăm. Nhà dựng năm 2000 trên cơ sở nhà của gia đình bà H’Đách Êban làm năm 1967 ở Buôn Ky, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Dù phục dựng, ngôi nhà vẫn giữ được hướng bắc – nam theo tập quán cổ truyền Ê đê. Đầu nhà quay về phía bắc, có cửa chính, đón khách. Cầu thang lên nhà dài thường có hai cái, gọi là cầu thang đực và cầu thang cái.
Cầu thang cái (phải) thường được trang trí bằng hình trăng khuyết và hình hai bầu ngực, thể hiện tín ngưỡng phồn thực và chế độ mẫu hệ. Đây là cầu thang dành cho phụ nữ và khách. Cầu thang còn lại thô mộc, nhỏ hơn, dành cho đàn ông.
Nhà dài - Kiến trúc độc đáo của người Ê đê


Nhiều du khách, đặc biệt là khách nước ngoài, lóng ngóng khi phải leo cầu thang gỗ để lên nhà sàn. Video: Vy An.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Nhà dài của người Ê đê được xây dựng chủ yếu là gỗ, tre nứa các loại. Riêng mái thường lợp bằng cỏ dày trên 20 cm. Phần sàn cao hơn mặt đất chừng một mét, dưới để thoáng chứ không chăn nuôi như nhà sàn ở miền bắc.
Nhà dài là nơi cư trú của cả gia đình, càng đông người nhà càng dài. Theo tài liệu tại Bảo tàng Dân tộc học, xưa kia từng có những nhà dài gần 200 m. Nhà có các cửa sổ thoáng cách đều nhau để thông khí và lấy ánh sáng.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Gian đầu tiên khi bước vào nhà gọi là gah (phòng khách), gian rộng nhất. Trong phòng khách đặt ghế dài kpan khoảng 10-20 m (bên phải), nơi các nhạc công ngồi đánh chiêng, cồng, trống. Tại đây thường diễn ra những cuộc tiếp khách, họ bàn việc chung của cả gia đình, lễ cúng, ăn uống khi nhà có việc hoặc sinh hoạt diễn tấu cồng chiêng. Đây còn là chỗ ngủ của các chàng trai cho đến khi lấy vợ, hoặc những người vì lý do nào đó rời nhà vợ về ở nhà mẹ.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Chiếc trống lớn được đặt phía cuối ghế dài, đầu còn lại là một cái chiêng.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Phòng khách bày nhiều đồ trang trí đẹp và của cải quý giá như chum, vại, cồng, chiêng, trống... Cuối phòng khách có không gian nhỏ, dành riêng cho khách nữ.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Sau phòng khách là một khoảng thông ra phía sau nhà, gọi là Ôk - không gian sinh hoạt nội bộ của đại gia đình. Trước kia, mỗi gia đình Ê đê gồm nhiều gia đình nhỏ của vài ba thế hệ. Mỗi gia đình có một buồng riêng để ngủ và cất giữ tư trang, chủ yếu là đồ mặc. Họ nằm quay đầu về hướng đông, duỗi chân về hướng tây. Đầu tiên là buồng của vợ chồng gia chủ, tiếp đến là buồng gia đình con, cháu, cuối cùng là gian bếp.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Các họa tiết trang trí thể hiện tín ngưỡng phồn thực và uy quyền của mẫu hệ được đẽo gọt ở hầu hết cột, kèo trong nhà dài.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Bên cạnh hình ảnh bầu ngực, hình tượng các con vật như voi, ba ba, kỳ đà... cũng xuất hiện ở các cột, kèo này. Các chi tiết trang trí được đẽo bằng tay với rìu truyền thống. Công cụ lao động, sinh hoạt được người Ê đê để sau nhà hoặc gài bên trong mái.
Nhà dài - không gian sống theo chế độ mẫu hệ của người Ê đê
Sau nhà cũng có sân và cầu thang nhỏ, phục vụ cho các sinh hoạt gia đình. Đây thường là nơi tắm rửa, nấu ăn.

Vy An

Những nếp nhà dài ở buôn Êga

Buôn Êga , xã Ea Kmút, huyện Ea Ka (Đắk Lắk) hiện nay còn lưu giữ được nhiều ngôi nhà dài cùng những vật dụng quý hiếm của người Ê-đê. Góp phần trong việc bảo tồn vốn quý này phải kể đến vai trò của những người già trong buôn.
Trong ngôi nhà dài đã ngả màu thời gian với từng thớ gỗ đen bóng, bà H’Nốc Byă ở buôn Êga , xã Ea Kmút, huyện Ea Ka (Đắk Lắk) kể rằng ngôi nhà này có số tuổi lớn hơn tuổi 80 của bà rất nhiều. Từ khi lấy chồng bà đã theo chồng về sống trong ngôi nhà này. Đây là nơi chứa nhiều kỷ niệm với gia đình, với từng thành viên qua các thế hệ, từng góc nhà đều có những câu chuyện riêng của nó. Trước khi mất, mẹ chồng nói với bà, phải cố mà giữ nếp nhà, đừng bao giờ bán hay phá đi mà phải giữ gìn cho con cháu sau này. Nghe lời bố mẹ và luôn tâm niệm phải lưu giữ truyền thống của dân tộc mình, nên bây giờ dù gia đình đã đủ ăn, đủ mặc, 3 người con đã lớn, có điều kiện xây cho bà một ngôi nhà mới khang trang nhưng bà không ở, chỉ thỉnh thoảng ra chơi, còn lại vẫn sinh hoạt trong ngôi nhà cũ này.
 
Bà H’Nốc Byă (bên trái) chia sẻ về ngôi nhà dài bà đã gắn bó.
Vào những ngày lễ, ngày hội họp của gia đình và dòng họ, tất cả đều tập trung về đây. Nhìn thấy đàn con cháu nô đùa chơi quanh ngôi nhà dài, bà H’Nốc lại dâng lên những nỗi niềm khó tả. Sự cố gắng gìn giữ ngôi nhà dài của bố mẹ chồng, của bà đã được đền đáp, bà hy vọng những thế hệ sau của dòng họ, của buôn làng cũng sẽ giữ mãi nếp nhà dài như bà.

Ông Y Kham Niê, Trưởng buôn Êga chia sẻ: “Hiện nay trong buôn còn 43 ngôi nhà dài, 15 bộ chiêng cổ cùng nhiều vật dụng quý của người Ê-đê; những người già như bà H’Ri, H’Nốc chính là biểu tượng “nhà dài” của buôn làng, các bà đóng góp rất nhiều cho công cuộc bảo tồn văn hóa cả về mặt tinh thần lẫn vật chất, để những nét đẹp văn hóa truyền thống còn mãi với thời gian".

Bà H’Ri cho hay: “Ngay từ nhỏ những vật dụng như chiêng, ché, nồi đồng, ghế kpan… rất quen thuộc với tôi và những người cùng trang lứa. Nó là vật dụng hằng ngày, mọi người ai cũng quý trọng. Thế nhưng, càng có tuổi, tôi lại càng thấy những vật dụng này ít đi, thay vào đó là những đồ hiện đại, tiện lợi. Nhưng thật tiếc khi dùng nó lại không đong đầy tình cảm. Ngày xưa đồ đạc dùng mấy chục năm, qua 2 - 3 thế hệ vẫn còn đó. Bây giờ chỉ dùng vài năm, có khi chưa hư cũng bỏ đi để thay đồ mới…”. Bà bỏ lửng câu nói với ánh nhìn xa xăm, nuối tiếc...
Ngôi nhà có tuổi đời trên 100 năm của gia đình bà H’Ri Niê.
Không chỉ lưu giữ được ngôi nhà dài với nhiều vật dụng truyền thống như bộ chiêng quý, nồi đồng, những người già như bà H’Ri, H’Nốc còn có thể hát những bài Ayray cổ, chơi nhạc cụ dân tộc… Thế nhưng các bà vẫn buồn vì con cháu bây giờ ít chịu học đánh chiêng, đánh trống, hay ngân nga những bài ca cổ. Bà H’Nốc lý giải, lúc đầu các cháu cũng tập chơi nhạc cụ dân tộc, nhưng lớn lên một chút lại đi làm, đi học hết không có thời gian mà tập luyện; rồi ngày nay có nhiều nhạc mới, những bài Ayray cổ có nhiều tiếng khó (tiếng Ê-đê cổ - PV) không dịch ra, không biết, không hiểu nên thôi luôn… Thế nên, còn giữ được ngày nào thì các bà sẽ vẫn giữ, chỉ mong con cháu cũng sẽ tiếp nối truyền thống, cố gắng giữ được những nếp nhà dài, các vật dụng cổ và bảo tồn văn hóa truyền thống của dân tộc Ê-đê.
Theo baodaklak.vn

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét