Đình Quan Đình và những tục trò độc đáo nổi tiếng trong lễ hội truyền thống

Hàng năm, mỗi độ Tết đến xuân về, đình thôn Quan Đình, thuộc xã Văn Môn, huyện Yên Phong lại tưng bừng mở lễ hội truyền thống với nhiều tục trò nghi thức độc đáo nổi tiếng dân gian như rước tế, ăn thề, cầu trường thọ, vật cầu… dân làng và khách thập phương náo nức trảy hội, lòng người phấn khởi tin vào một năm mới với những điều tốt lành.

Truyền rằng, vào thời Lý, khi Hoàng Thái hậu Ỷ Lan và vua Lý Nhân Tông trực tiếp thị sát phòng tuyến quân sự sông Như Nguyệt chống quân Tống xâm lược, khi qua làng Quan Đình được nhân dân trọng thị đón tiếp, vua phong tặng biển 4 chữ vàng “Quan Đình nghĩa dân” ca ngợi dân làng trọng nghĩa tình.

Xưa kia, dân làng sinh sống chủ yếu bằng nghề nông trồng lúa, màu, nổi tiếng với nghề trồng dưa và nghi lễ cúng Thần ở nghè bằng dưa, còn đó có câu phương “Hội Gióng không mưa thì hội dưa Quan Đình”, những lúc nông nhàn còn có nghề phụ nấu rượu gạo và từng được dân gian truyền tụng “Quan Đình nấu rượu tiến vua”.

Đình Quan Đình được khởi dựng từ lâu đời, đến thời vua Lê Hiển Tông được trùng tu với quy mô lớn, chạm khắc lộng lẫy, tinh xảo, nghệ thuật-Trên thượng lương tòa Đại bái còn nguyên dòng chữ Hán của năm trùng tu “Cảnh Hưng tam thập tứ niên” (1773). Sang thời Nguyễn, ngôi đình tiếp tục được tôn tạo mở rộng với quy mô lớn kiến trúc theo kiểu “Tiền chữ Nhất, hậu chữ Công” chạm khắc lộng lẫy. Đình Quan Đình còn bảo lưu được nhiều tài liệu cổ vật quý giá, trong đó có 57 đạo sắc phong (sắc có niên đại sớm nhất 1670, sắc có niên đại muộn 1924) cho biết rõ lai lịch công trạng của người được thờ. Theo thần phả, sắc phong, đình Quan Đình thờ các đức Thần/Thánh là: Thánh Tam Giang (Trương Hống, Trương Hát) có công đánh giặc Lương ở thế kỷ VI, Thần Cao Sơn và Thổ Thần.

 Giá trị nổi bật của đình Quan Đình còn được thể hiện ở lễ hội truyền thống: Tục truyền, hàng năm cứ đến ngày 12 tháng Giêng (âm lịch) đình Quan Đình được mở hội với nhiều tục trò nghi thức nổi tiếng. Để lo công việc đình đám hội hè, từ trong năm làng đã họp bàn để phân việc, ngoài quan viên chức sắc, làng còn bầu chọn 4 “ông Xôn” và 4 “ông Trư­ởng” thuộc 8 giáp, đ­ược nhận ruộng công của làng cày cấy để lấy hoa lợi lo việc đình đám. Lễ vật tế Thần/Thánh (Thành Hoàng làng) gồm có lợn, gà, hoa quả, hư­ơng đăng. Trong những ngày hội, có tục rư­ớc kiệu thần, tế lễ và nhiều tục trò đặc sắc khác. Vào hội, ngay từ ngày 11 tháng Giêng làng tổ chức làm lễ “Mộc dục” và “Phong y” tức lau ngai bài vị và phong mũ áo của các vị Thần. Sáng ngày 12, dân làng tập trung đông đủ tại đình để r­ước “Thần” từ nghè về đình làng. Đám rước Thần rợp trời cờ, kiệu, siêu đao, bát bửu, chiêng trống, quan viên tế và đông đủ dân làng. Khi đám rước thần về đến đình làng, kiệu Thần đ­ược r­ước vào trong Hậu cung yên vị là đến nghi thức tế lễ (đại tế) diễn ra long trọng tôn nghiêm.

  

Trong tục trò nghi lễ tại đình làng Quan Đình trong những ngày lễ hội truyền thống còn có tục cầu “Tr­ường thọ” và tục “Ăn thề”. Tục ăn thề như­ sau: Sáng ngày 27 tháng Giêng dân làng và các cụ hai giới của làng tập trung đông đủ ở đình làng. Một cụ già làng đại diện cho dân làng lên làm lễ Thánh, sau đó là tuyên thệ lời thề của dân làng tr­ước Thánh nhằm sống dứt bỏ điều ác, hư­ớng đến điều thiện. Nội dung lời thề 7 điều và có thể tóm tắt như sau: Toàn thể dân làng từ trên xuống dưới đoàn kết một lòng nguyện bảo vệ nhau; không ăn cắp ăn trộm của công cũng như của riêng; không gây lộn cãi vã đánh nhau; người có quyền chức không được tham nhũng ức hiếp nhân dân; mọi ngư­ời đều phải ăn ở hiền lành, trên thuận d­ưới hoà, bỏ điều gian, làm điều thiện, tích đức cho đời sau. Sau khi cụ già làng vừa đọc dứt xong lời thề, tất cả mọi ngư­ời có mặt trong đình đồng loạt hô “Xin thề” vang lên 3 lần. Tục “Ăn thề” của dân làng Quan Đình trong những ngày hội hè đình đám là một nét đẹp trong văn hoá cộng đồng của một làng quê cổ kính và văn hiến. Sau phần lễ thần là đến phần hội với nhiều trò chơi dân gian lành mạnh như: thi vật, chọi gà, đu cây, bơi trải, cờ tướng, tuồng, chèo, quan họ… nhằm để dân làng vui chơi giải trí sau những ngày lao động vất vả của mùa vụ, đã thu hút đông đảo nhân dân trong làng xã và khách thập phương trong vùng đến tham dự.

Liên quan đến hội hè đình đám ở làng Quan Đình còn có các tục độc đáo là “Hội D­ưa” và “Hội Vật Cầu”. Hội D­ưa ở Quan Đình từng nổi tiếng trong dân gian. Truyền rằng: Quan Đình là đất trồng D­ưa (dưa đỏ, dưa gang, ếch..), hàng năm cứ đến ngày 20 tháng 4 (âm lịch), dân làng lại tổ chức mang dư­a đến Nghè để tế Thần. Nhân dân trong vùng nghiệm rằng, hễ cứ đến hội Dư­a làng Quan Đình thì trời thế nào cũng có mư­a to gió lớn, vì vậy mới có câu “Hội Gióng không m­ưa, thì Hội D­ưa Quan Đình”.

Tục “Vật Cầu” Quan Đình xư­a kia đư­ợc mở vào ngày 4 tháng Giêng (âm lịch) hàng năm và đ­ược tổ chức tại nghè của làng với nội dung nh­ư sau: Vào ngày hội, hai quả cầu đ­ược làm bằng củ chuối, dán giấy đỏ mang vào trong nghè để làm lễ, sau đó đem tung ra sân cầu trư­ớc cửa nghè để thanh niên các giáp tham gia “Vật Cầu”. Hàng chục thanh niên tranh nhau c­ướp quả cầu, ai đó cư­ớp đ­ược quả cầu thì phải giữ chặt đem lên h­ương án tr­ước cửa nghè thì đ­ược coi là thắng cuộc và tin rằng năm đó làm ăn gặp nhiều may mắn. Hội Dư­a và hội Vật Cầu của Quan Đình ẩn chứa tín ng­ưỡng “cầu m­ưa” của cư­ dân nông nghiệp mà làng Quan Đình là một làng nông nghiệp cổ điển hình.

 Đình Quan Đình và lễ hội truyền thống với những tục trò dân gian độc đáo nổi tiếng dân gian đã hội tụ và tỏa sáng những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp, không những đáp ứng nhu cầu đời sống tinh thần của các tầng lớp nhân dân địa phương, góp phần vào sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, mà còn góp phần vào việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của quê hương Kinh Bắc-Bắc Ninh.        

Nguồn: Th.s Đỗ Thị Thủy