Nghi thức cướp “cây mộc tất” trong lễ hội làng Long Khám

Xã Long Khám xưa thuộc tổng Đông Sơn, huyện Tiên Du, phủ Từ Sơn có truyền thống võ vật nổi tiếng và nghi thức cướp “cây mộc tất” trong lễ hội làng, thể hiện tinh thần thượng võ của Đức thành hoàng - Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn.

Thôn Long Khám nằm trên một vùng đất cổ kính và màu mỡ dưới chân núi Rồng, núi Hổ, xa xa là dãy Nguyệt Hằng sơn cong cong tựa như cánh cung vững chắc. Từ bao đời nay, cư dân ở đây chủ yếu lấy nghề sản xuất nông nghiệp làm nguồn sống chính. Họ đã khai phá những cánh rừng Lim (giữa Việt Đoàn và Hiên Vân), rừng thông ở núi con Rồng… biến các vạt rừng này thành những làng và cánh đồng trồng cây lương thực và các cây đặc sản của địa phương (trám, lạc…). Bên cạnh đó, người dân vẫn tập trung sinh hoạt tín ngưỡng tại ngôi đình và chùa làng, thường lấy ngày mất của Đức Thành hoàng Trần Hưng Đạo (ngày 20 tháng 8 âm lịch hàng năm) làm ngày mở hội lệ của làng.

Lễ hội diễn lại các chiến tích của thành hoàng làng, trong đó có nghi thức cướp cây mộc tất. Cuộc thi này diễn ra từ đêm hôm trước đến sáng hôm sau dành cho các trai đinh trong làng.

Theo thần tích và truyền kể của dân làng thì xưa kia, vào ngày 7 tháng 8, người dân làm lễ nhập tịch thờ thần. Đến ngày 15 thì kết thúc. Nếu là năm được mùa, thờ thần đến ngày 28 mới xuất tịch. Vào 10 giờ sáng ngày mồng 6 tháng 8, kỳ mục, lý dich vu seo và những người già cả trong làng tề tựu để dọn dẹp, khai trương cờ trống tại đình. Sau đó ủy thác hương trưởng sửa soạn gà, xôi, trầu, rượu đem dâng lên thần và lễ bái ở đình. Lễ xong, hai ba viên kỳ mục vào trong hậu cung lấy một cây gỗ đỏ dài hơn 5 thước đem ra rửa sạch rồi dựng giữa cửa đình để mọi người không được đi cửa giữa mà chỉ ra vào ở cửa hai bên. Công việc xong xuôi, mọi người mang gà, xôi, trầu và rượu cùng ăn uống ở đình, sau đó trở về nhà. Đến ngày 8 tháng 8, dân xã rước thần ở miếu về đình tế lễ. Tế lễ xong là đến phần mở hội với nghi thức cướp cây gỗ đỏ (cây mộc tất) và các trò chơi dân gian khác.

Nghi thức cướp cây mộc tất diễn ra như sau: làng chia 8 giáp ra làm 2, mỗi bên 4 giáp với đại điện 4 gia đình để lo đăng cai tổ chức lễ hội. Những gia đình đó được cấp 3 sào ruộng cấy để lấy tiền lo sắm sửa cho lễ hội gồm: hương hoa, trầu cau nhưng chủ yếu phải có rượu ngon và đặc sản của địa phương (trám đen, giá) để cung cấp đủ cho tất cả những người tham gia lễ hội.

Vào đêm 20 tháng 8, các giáp góp tiền soạn lễ gà, lợn, xôi, trầu và rượu đem đến đình. Rượu được đổ ra chum. Trám đen nấu chín sào với giá rồi đổ ra chậu Phù Lãng để tất cả những người tham gia lễ hội đều được ăn uống no say. Đến 8 giờ tối, kỳ mục, tư văn tề tựu tại đình tế thần. Tế xong, toàn dân hội họp ăn uống tại đình. Vào 12 giờ đêm, khi ông chủ tế ra hiệu lệnh, mỗi bên cử ra những trai đinh khỏe mạnh của 4 giáp và người chủ tế cởi trần đóng khố đồng thời cử hai ba người đánh trống lớn liên thanh. Người chủ tế lập tức ra giữa cửa đình, dùng hai tay nắm lấy cây gỗ sơn đỏ, ném ra sân đình. Các trai đinh ở hai bên từ 20 tuổi đến 50 tuổi cùng vỗ tay, miệng la lớn “cướp, cướp” và tranh nhau lấy được cây gỗ đỏ hòa trong tiếng hô và tiếng trống liên thanh làm cả đám hội trở nên náo nhiệt hơn. Bên nào cướp được thì giành phần thắng. Sau khi cướp được, mọi người kéo cây gỗ từ sân đình ra đến ngoài đồng và để lại đó rồi ai trở về nhà nấy. Cho đến 10 giờ sáng hôm sau, một viên kỳ mục trong xã ra ngoài đồng lấy cây gỗ này mang về ao trước đình rửa sạch rồi đem cất vào trong hậu cung. Giải thưởng của trò chơi chỉ là tinh thần nhưng có ý nghĩa rất lớn trong việc cổ vũ động viên tinh thần của người dân theo tinh thần thượng võ của thành hoàng Trần Hưng Đạo và bên nào thắng thì năm đó sẽ làm ăn thuận buồm xuôi gió. Sau năm 1945, khi đình Long Khám bị phá hủy thì nghi thức cướp cây đám trong lễ hội làng cũng bị thất truyền.

Ngoài nghi thức cướp cây mộc tất, người dân trong xã còn có lệ tiến nộp phụ nữ cho thần để kỷ niệm lúc sinh thời thần đã giúp nhà Lý đánh giặc Man khi chúng đốt phá đồn Đại Lịch, đốt kho tàng, bắt phụ nữ của đồn này. Lệ tiến nộp phụ nữ như sau: vào ngày 6 tháng 8, toàn dân hội họp tại đình xem trong xã nhà nào có 2 hoặc 3 con gái thì lý dịch tật, tai ương cho dân làng.

Lễ hội được tổ chức tại đình làng, ngay dưới chân núi Long Khám, phía trước là núi Bát Vạn. Đình làng thờ 4 vị Thành hoàng là Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, Dực Thánh vương, Đông Chinh vương, Vũ Đức vương là những người có công đánh giặc giúp nước. Ngôi đình làng Long Khám không chỉ là công trình kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu của nhân dân địa phương mà còn là một di tích cách mạng trong những ngày tiền khởi nghĩa và là nơi sản xuất vũ khí thô sơ bổ sung cho hơn 400 tự vệ Tiên Du trong cách mạng tháng Tám năm 1945. Hiện trong đình còn lưu giữ được một số đồ thờ tự cổ gồm: Bộ chấp kích, thanh kiếm gỗ, cồng, ống hương gỗ, bát hương đồng, 4 chân nến bằng đồng… Công trình đã được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng là di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật - Quyết định số 154/QĐ, ngày 25-1-1991. Và với người dân nơi đây thì nghi thức cướp cây mộc tất cũng như tinh thần thượng võ sẽ mãi trường tồn cùng đất nước.

Nguồn: Phan Thị An Ngọc (Bảo tàng Bắc Ninh)