Hiện nay, khi nói về nghề đan cói thì người ta nhớ ngay về nghề dệt chiếu cói của các tỉnh ven biển như: Thái Bình, Ninh Bình, Nam Định, Thanh Hóa, Phú Yên, Thành phố Hồ Chí Minh,…với nhiều làng nghề thủ công truyền thống nổi tiếng. Tuy nhiên, nghề đan bị, ró, buồm... bằng cói chỉ có ở thôn Quế Ổ và một số làng thuộc xã Chi Lăng, huyện Quế Võ.
Theo khảo sát tại các địa phương xã Chi Lăng, nghề đan cói là một nghề thủ công được truyền từ đời này sang đời khác, không có bí quyết làm nghề mà phổ biến để ai cũng có thể làm được (chỉ khác nhau ở mức độ đẹp xấu, cái này do trình độ và khả năng của mỗi người quy định) và chưa ai có tay nghề để được phong tặng nghệ nhân. Vì thế cho đến nay chưa có tư liệu nào cho biết ông tổ của nghề đan cói là ai. Người dân thôn Đồng cho biết: xưa làng có thờ bà tổ truyền nghề đan cói cho dân làng vào ngày 7 tháng Giêng hàng năm nhưng không biết rõ lai lịch của bà tổ nghề.
Trong “Quế Ổ Nguyễn Đức tộc phả” của dòng họ Nguyễn Đức ở đây có tư liệu ghi chép về Quế quận công Nguyễn Đức Uyên là đời thứ 10, thuộc chi Ất, là con của Ân quận công Nguyễn Đức Nhuận. Hiện không rõ năm sinh năm mất của ông, chỉ biết ông sống vào khoảng nửa cuối thế kỷ XVII, phục vụ cho thế lực chúa Trịnh: Dương vương Trịnh Tạc (1606 - 1682), Khang vương Trịnh Căn (1633- 1709) và Nhân vương Trịnh Cương (1709 - 1729). Ông là người trí dũng song toàn, thuở nhỏ đã theo cha là là Ân quận công Nguyễn Đức Nhuận Nam
Khi làm quan Đề lĩnh tứ thành ở Hải Dương, ông đã có công lao lớn trong việc đắp đê ở 2 xã Dương Am và Ngãi Am, tổng Ngải Am, phủ Vĩnh Bảo, tỉnh Hải Dương (nay thuộc xã Trấn Dương, huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng) được nhân dân ở đây tôn làm thành hoàng và nhang khói thờ phụng.
Vùng đất Trấn Dương xưa là một xã nằm ở vùng cửa sông ven biển, cư dân sinh sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa nước, đặc biệt là vùng cửa sông, với các bãi bồi luôn rộng mở nên rất thuận lợi cho việc trồng cói và làm nghề đan lát chiếu cói. Làng nghề phát triển mạnh mẽ trong những năm 1960 - 1970 với sản phẩm chiếu cói Trấn Dương nổi tiếng. Có thể nghề đan cói ở Quế Ổ xuất hiện từ thời gian này và do Quế quận công Nguyễn Đức Uyên mang về truyền nghề cho dân làng.
Khảo sát 5 làng nghề đan cói ở xã Chi Lăng cho thấy, các làng đều có lệ làng vào tháng 2 âm lịch hàng năm. Chỉ riêng thôn Đồng có ngày giỗ tổ nghề đan cói vào ngày 7 tháng Giêng âm lịch hàng năm - là ngày hóa của bà tổ truyền nghề cho dân làng. Đây cũng là ngày lễ khai xuân, sau nghi lễ thờ cúng này, dân làng mới tiến hành cày cấy trồng trọt và làm nghề đan lát.
Vào ngày lễ, dân làng tổ chức dâng lễ vật gồm hoa quả, trầu cau, cỗ mặn để tưởng nhớ về công lao của bà tổ truyền nghề, sau đó xin lộc về ban cho con cháu. Trước năm 1945, dân làng tổ chức lễ hội quy mô lớn với hai phần lễ và hội. Phần lễ có tổ chức tế lễ và rước sắc. Phần hội có các trò chơi cờ tướng, tuồng, chèo. Đặc biệt là ở phần hội có tổ chức một hội thi đan cói (chỉ tổ chức được 1 cuộc thi vào năm 1939). Ở 5 làng (Đại Toán, Đồng, Mai, Thủy, Mão), mỗi làng chọn ra một người đan giỏi nhất trong một thời gian nhất định phải đan xong 1 chiếc bị và 1 chiếc ró. Làng nào đan nhanh và đẹp thì giành phần thắng và nhận được phần thưởng của ban tổ chức. Người dân qua cuộc thi cũng học được cách đan nhanh và đan đẹp về phát triển nghề của địa phương mình. Ngày nay, nghi lễ thờ cúng bà tổ nghề đan được tổ chức kết hợp với ngày lệ làng (mồng 10 tháng 2 âm lịch hàng năm) với phần tế lễ, rước thánh ở đình và mở hội. Sau đó dân làng tổ chức ăn uống và thắp hương tưởng nhớ về bà tổ truyền nghề cho dân làng.
Điều đặc biệt là từ chiếc bị ró của xã Chi Lăng mà dân làng Guột, Việt Hùng đã có trò chơi chạy Ró truyền thống. Gọi là chạy Ró vì hoạt động của trò chơi cần dùng đến chiếc Ró - một chiếc túi rộng được đan bằng cói hoặc thân cây bèo tây và thường dùng đựng thóc lúa. Chiếc ró là đồ dùng quen thuộc với đời sống ở làng và nó được người dân dùng để đi chợ, đựng đồ. Trong trò chơi thì chiếc ró dùng để đựng một bộ trang phục của đủ mọi giới, mọi ngành nghề như bộ quần áo nam nữ công nhân, bộ đội hay trang phục của người Kinh Bắc xưa: áo tứ thân, áo the khăn xếp… Khi chơi trò này thì mọi người vừa chạy vòng tròn vừa hóa trang mà không được đặt chiếc ró xuống đất. Kết thúc trò chơi ai mặc trang phục nhanh, hoàn chỉnh và đẹp thì được trao giải nhất. Trò chơi mang lại không khí vui nhộn cho những người tham gia cũng như người đến xem. Từ đời này sang đời khác, người dân làng Guột vẫn giữ gìn truyền dạy cho con cháu đời sau trò chơi dân gian chạy Ró. Phòng Văn hóa Thông tin huyện Quế Võ cũng lập hồ sơ đưa chạy Ró vào danh sách những trò chơi cần được bảo tồn.
Không rõ trò chơi chạy Ró có trước hay nghề đan bị ró ở Chi Lăng có trước nhưng có một điều chắc chắn rằng, chiếc ró của người dân Chi Lăng là sản phẩm không thể thiếu của trò chơi truyền thống nơi đây và cho đến khi nào những chiếc bị ró này không còn thì trò chơi truyền thống này mới được thay thế bằng những sản phẩm hiện đại hơn.
Như vậy có thể khẳng định nghề đan bị ró ở xã Chi Lăng xuất hiện vào thời Lê, cách ngày nay khoảng hơn 400 năm và sản phẩm của làng không chỉ được tiêu thụ trong vùng mà còn khắp nơi trên cả nước trong đó có vùng Kẻ Chợ Thăng Long. Cho đến nay, với xu thế yêu chuộng các sản phẩm có nguồn gốc tự nhiên nên làng nghề vẫn được duy trì và phát triển, góp phần quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị di sản văn hóa do làng nghề mang lại.
Nguồn: Phan Thị An Ngọc
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét