Thứ Ba, 31 tháng 1, 2012

Sài Gòn, những dấu ấn qua năm tháng


1. Sài Gòn, trung tâm chính trị – kinh tế – văn hoá – xã hội của miền Nam đất nước, được hình thành từ cuối thế kỷ 17. Năm 1859, người Pháp chiếm thành Gia Định và bắt đầu công cuộc quy hoạch xây dựng Gia Định – Sài Gòn thành một đô thị lớn kiểu phương Tây, là một trung tâm đa chức năng phục vụ cho việc khai thác thuộc địa. Đó cũng chính là tiền đề của việc tạo nên một gương mặt đô thị Sài Gòn về sau. Phần lớn những công trình mang dấu ấn lịch sử còn tồn tại đến bây giờ được xây dựng trong thời kỳ thuộc Pháp.
Bưu điện trung tâm thành phố, xây dựng 1886 – 1891
Có thể khi xây dựng những công trình theo quy hoạch Sài Gòn, người Pháp cũng không thể hình dung rằng nó sẽ mang những giá trị lịch sử và ghi đậm dấu ấn đô thị đến như vậy, và sự ảnh hưởng về mặt xã hội lớn hơn nhiều so với giới hạn của việc xây cất thông thường. Một bến Nhà Rồng trở thành địa chỉ thiêng liêng, nơi chàng thanh niên Nguyễn Tất Thành ra đi tìm đường cứu nước, một chợ Bến Thành trở thành biểu tượng thành phố tới nay đã gần một thế kỷ, một nhà thờ Đức Bà được coi là kiệt tác kiến trúc đô thị… Những công trình như vậy còn rất nhiều, hiện diện như những trang sử của xã hội và kiến trúc. Có thể kể thêm những toà Đô chánh Sài Gòn, Nhà hát lớn, bưu điện thành phố, bảo tàng Nam Kỳ… Tất cả đã trở thành gương mặt và cũng là linh hồn của đô thị…
Cùng với Hà Nội ở phía Bắc, Sài Gòn là một trong hai đô thị lớn và quan trọng nhất của Việt Nam, là thủ đô của Liên bang Đông Dương trong giai đoạn 1887 – 1901; được mệnh danh là hòn ngọc Viễn Đông hay Paris Phương Đông.
Trong ngót 100 năm Pháp thuộc, Sài Gòn đã mang dấu ấn của một đô thị phương Tây với những đường nét, phong cách kiến trúc phương Tây. Nhưng không chỉ có vậy, sự tiếp biến giữa cũ và mới, sự giao thoa giữa Đông và Tây, sự va đập và hoà hợp của nhiều dòng chảy văn hoá đã tạo nên những nét riêng, rất đặc trưng của Sài Gòn, mà kiến trúc là tiêu biểu. Từ sự kết hợp giản đơn với những chi tiết nhỏ ở bến Nhà Rồng, tới phong cách Đông Dương ở bảo tàng Nam Kỳ (nay là bảo tàng Lịch sử Việt Nam ở TP.HCM); hay sự gặp gỡ ấn tượng Đông – Tây ở công trình “Nhà chú Hoả” (nay là bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM)… là minh chứng cho những sự đa dạng văn hoá. Bên cạnh những kiến trúc công trình, thì những giá trị quy hoạch thể hiện trong cấu trúc đô thị một lần nữa khẳng định điều đó. Có thể thấy sự giao hoà khéo léo giữa cấu trúc đô thị phương Tây với lý thuyết quy hoạch hiện đại, cùng những đặc thù riêng của miền đất sông nước nơi này. Những kiến trúc nhà phố của người Hoa ở khu Chợ Lớn, cùng những công trình mang đậm dấu ấn Á Đông như đền, chùa, hội quán… hiện diện và gắn bó hữu cơ trong một cơ thể đô thị châu Âu mà vẫn hoà hợp, tôn vinh lẫn nhau và cùng toả sáng.
Đại lộ Charmer phía trước toà Đô chánh Sài Gòn, nay là đường Nguyễn Huệ hướng thẳng tới trụ sở UBND TP.HCM
Tiếp nối những giá trị đó, chỉ trong một khoảng thời gian khiêm tốn – vài chục năm (tới trước năm 1975), các kiến trúc sư Việt Nam nơi đây đã tiếp tục ghi dấu ấn mạnh mẽ cho kiến trúc Sài Gòn bằng những công trình hiện đại, với tâm thế hoà nhập thế giới mà vẫn chứa đựng hơi thở và tinh thần dân tộc, có những đặc thù riêng của khí hậu địa phương. Những công trình của thời kỳ này mang giá trị những kiến trúc di sản, mà không hề cũ. Có kiến trúc sư đã nhận định rằng những công trình của thời kỳ này hoàn toàn “nói chuyện ngang ngửa” với kiến trúc hiện đại thế giới đương thời; và tiếp tục là niềm tự hào của Sài Gòn như dinh Độc Lập (nay là hội trường Thống Nhất), thư viện Khoa học tổng hợp, trụ sở ngân hàng Công thương, viện Trao đổi văn hoá với Pháp… Những kiến trúc đó đã phát lộ một xu hướng phát triển rực rỡ, đầy bản sắc của Sài Gòn, làm phong phú và đầy đặn thêm vóc dáng thành phố.
2. Sau năm 1975, rồi sau đổi mới 1986, và trên bước đường hội nhập cho tới hôm nay, Sài Gòn – TP.HCM vẫn khẳng định vai trò của một đô thị lớn với những giá trị quy hoạch – kiến trúc vốn có. Bên cạnh “vốn liếng” kiến trúc Sài Gòn cũ trước 1975, đã trở thành di sản, thì kiến trúc mới của TP.HCM vẫn là những điểm sáng trong bối cảnh xây dựng và hành nghề kiến trúc hiện tại. Được đánh giá là một thành phố trẻ, năng động và phóng khoáng, kiến trúc của thành phố cũng phản ánh rõ nét điều đó. Kiến trúc mới của thành phố thể hiện rõ sự mạnh mẽ, hiện đại. Được tiếp cận và ứng dụng nhiều công nghệ và vật liệu mới, những kiến trúc sư tiếp tục làm đẹp và phong phú thêm cho thành phố bằng nhiều công trình, nhiều tác phẩm mang dấu ấn, hơi thở của thời đại. Những kiến trúc mới, những cao ốc, những đô thị mới… vẫn đang mọc lên; ghi nhận những thành công, thành quả nhất định sức sáng tạo của giới kiến trúc sư. Bên cạnh các công trình, dự án lớn do nước ngoài thiết kế, kiến trúc sư trên đất Sài Gòn vẫn tự tin và miệt mài khẳng định những giá trị tiếp nối xứng đáng. Đền tưởng niệm Bến Dược, trung tâm Hành chánh quận 10, đài Truyền hình TP.HCM, kho bạc Nhà nước TP.HCM, đền tưởng niệm Vua Hùng… là những công trình ghi dấu ấn trong thời kỳ này, dẫu chỉ là phác hoạ chứ chưa phải là một cuộc điểm danh đầy đủ.
Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn, công trình xây dựng năm 1877 – 1880, được coi là kiệt tác kiến trúc đô thị, góp phần tạo nên diện mạo đô thị Sài Gòn – TP.HCM.
Tuy vậy không thể không nhắc tới mặt trái của sự phát triển. Sức ép đô thị và những vấn nạn đô thị đang huỷ hoại dần nhiều giá trị kiến trúc di sản hiện hữu. Thành Gia Định xưa đã hoàn toàn biến mất, chỉ còn dấu vết… khảo cổ. Những công trình của Sài Gòn ngày hôm qua đang bị những cao ốc mới bức hiếp đến nghẹt thở. Những khoảng xanh bị gặm nhấm dần dần… Không gian đô thị đang bị phá vỡ, đặc biệt là vùng lõi (quận 1, quận 3) – nơi tạo nên những giá trị văn hoá – kiến trúc, tạo nên gương mặt đô thị của Sài Gòn. Khi những di sản vật thể biến dạng hay biến mất, thì có nghĩa là những giá trị tinh thần sẽ bị mất theo. Ta có thể xây dựng công trình mới, nhưng không thể “xây mới” di sản. Khi di sản kiến trúc đô thị mất đi, cũng là khi bản sắc đô thị, linh hồn văn hoá cũng không còn...
BÀI: KTS NGUYỄN TRẦN ĐỨC ANH
ẢNH: TLSS

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét