Trạng nguyên Giáp Hải: Quê hương và nguồn cội

Nghè Cả, xã Dĩnh Kế - nơi thờ Trạng nguyên Giáp Hải.

Giáp Hải, tự Tiềm Phu, hiệu Tiết Trai, sau đổi tên là Giáp Trừng, sinh vào năm Đinh Sửu, niên hiệu Quang Thiệu thứ 2 (1517) đời nhà Lê, mất năm Bính Tuất, niên hiệu Đoan Thái nguyên niên (1586) đời Mạc Mậu Hợp, người xã Dĩnh Kế, huyện Phượng Nhãn (nay thuộc TP Bắc Giang).

Năm Mậu Tuất, niên hiệu Đại Chính 9 (1538) triều Mạc mở khoa thi, Giáp Hải đậu Đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ đệ nhất danh (Trạng nguyên). Sau đó ông từng giữ các chức Nhập thị Kinh diên, Thái bảo, làm Thượng thư của cả 6 Bộ kiêm Đông các, tước Sách quận công và từng nhiều lần được cử đi sứ sang Trung Quốc. Cuộc đời của Trạng nguyên Giáp Hải.

Hầu hết các nguồn tài liệu và di sản văn hóa dân gian đều khẳng định tài năng và những cống hiến to lớn của Giáp Hải đối với triều đình nhà Mạc trên các lĩnh vực chính trị, quân sự, ngoại giao. Ông nhiều lần được cử đi tiếp sứ nhà Minh, giải quyết vấn đề biên giới với tài ngoại giao xuất chúng, được vua quan nhà Minh thán phục và kính nể. Giáp Hải có tài làm thơ ứng đáp các sứ thần và chính ông đã soạn sách "Ứng đáp bang giao" gồm 10 quyển, chép các thư từ, biểu văn bang giao của các triều và bài thơ Vịnh Bèo (họa lại bài thơ của Mao Bá Ôn) của Giáp Hải, theo giáo sư Trần Quốc Vượng là một trong những bài thơ "ngoại giao" hay nhất trong kho tàng thi ca Việt Nam.

Quan hệ của Giáp Hải với quê hương và tình cảm của nhân dân quê hương đối với ông được thể hiện qua các di sản văn hóa dân gian. Đó là các nguồn tài liệu và di tích phản ánh về mối quan hệ của ông với Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội) nhưng phong phú và đa dạng nhất vẫn là quê hương Dĩnh Kế. Sử xưa đã có nhiều tài liệu cho rằng Giáp Hải quê ở Bát Tràng, quê ngoại ở làng Công Luận, làm con nuôi cho người họ Giáp ở Dĩnh Kế. Nhờ mẫu thân không tham vàng rơi nên được một thầy địa lý phương Bắc đặt mộ tổ tiên vào nơi vượng phát để rồi ông học hành đỗ đạt cao.

Ngày 6 tháng 8 năm 1998, một phát hiện quan trọng có liên quan đến Giáp Hải đã được phát lộ, trong khi làm đường giao thông nông thôn, nhân dân Dĩnh Cốc đã phát hiện ra tấm bia đá hộp: Tiên Khảo Thái Bảo Giáp phu quân mộ chí, khắc năm Cảnh Lịch thứ 23 (năm 1549). Căn cứ vào nội dung văn tự Hán - Nôm khắc trên tấm bia này cho biết rõ về nguồn gốc quê hương dòng họ Giáp ở Dĩnh Kế. Từ đó  mới  có cơ sở đính chính lại những điều mà các tác giả và sử viết trước đây còn tồn nghi.

Bia đá ghi công trạng của Trạng nguyên Giáp Hải tại nghè.

Theo nội dung tấm bia trên được biết cụ nội của Giáp Hải là Giáp Thuận Trung, gặp loạn nhà Minh, nhà ở phía nam thành Xương Giang, vì không theo sự sai khiến phu dịch của nhà Minh nên lãnh cư ở xã Như Thiết Thượng, huyện Yên Dũng, rồi làm mục trưởng hương ấy, khi chết an táng tại đó. Ông nội của Giáp Hải là Giáp Bảo Phúc trở lại quê cũ lập nghiệp lấy bà họ Ngô năm Nhâm Dần niên hiệu Hồng Đức thứ 13 (1482) sinh ra Giáp Hà là phụ thân của Giáp Hải. Ngoài 3 người con trai Giáp Hà còn sinh được một trưởng nữ gả cho Quốc tử giám xá sinh Trần Địch Triết. Như vậy, Giáp Hải không phải là con nuôi mà là con đẻ đích thực của dòng họ Giáp cha là cụ Giáp Hà, huý Đức Hưng, hiệu Khánh Sơn sinh ở Dĩnh Kế.

Trạng nguyên Giáp Hải đã được dân gian mang danh quê hương là Trạng Kế. Nơi ông vẫn ngồi học thuở nhỏ cùng với hòn đá, giếng nước đều gắn với ông bằng những tên gọi thân thuộc. Hòn đá ông Trạng, núi ông Trạng, giếng ông Trạng… Và khi ông qua đời, nhân dân đã an táng, xây lăng quan Trạng, lập đền thờ quan Trạng. Nhân dân và Nho sĩ hai huyện Phượng Nhãn - Bảo Lộc của phủ Lạng Giang xưa lập văn chỉ, khắc bia các bậc tiên hiền của quê hương trong đó có Trạng nguyên Giáp Hải và con ông là Tiến sĩ Giáp Lễ. Đặc biệt, nhân dân Dĩnh Kế đã lập đền thờ quan Trạng, tổ chức tế lễ rước sách uy nghiêm trong ngày hội làng và rằm tháng 3 âm lịch hằng năm. Quan Trạng Giáp Hải được dân xã thờ phụng cùng với vị thần Cao Sơn - Quý Minh, với ngày hội lệ tháng 3 và việc thờ phụng được ghi vào hương ước của xã, vào bia ký ở đền và văn chỉ, xác định Trạng nguyên Giáp Hải là người của quê hương Dĩnh Kế, người làm vẻ vang cho truyền thống khoa bảng của quê hương.

Qua thời gian với nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử - xã hội và tự nhiên, các di sản văn hóa dân gian về Trạng nguyên Giáp Hải đã bị mai một. Nhiều truyền tích, chuyện kể, giai thoại, địa danh bị lãng quên, nhiều di tích, tài liệu, di vật bị hủy hoại, thất lạc. Vì vậy, những gì còn lại, thật sự đáng trân trọng, cần được bảo vệ, tôn tạo và phát huy. 

Thân Huy