Hiệp Hoà - Vùng quê ca trù xứ Bắc

Bức chạm tiên gảy đàn đáy ở đình Lỗ Hạnh (Hiệp Hoà).

Những cứ liệu về sự tồn tại của ca trù trên đất Bắc Giang được hiện diện tại một trong 6 ngôi đình cổ nhất Việt Nam, đó là đình Lỗ Hạnh, xã Đông Lỗ (Hiệp Hoà). Đình Lỗ Hạnh xây dựng vào năm Bính Tý, niên hiệu Sùng Khang (1576) thời Lê Mạc, được mệnh danh là "Đệ nhất Kinh Bắc".

Trên bức cốn của đình có bức chạm một cô gái ngồi trên mình con hươu,  đang chơi đàn đáy, loại đàn chỉ duy nhất dành cho nghệ thuật ca trù. Ở một bức khác lại chạm cảnh hoà nhạc vui vẻ trong đó có cảnh người đàn ông đang chơi đàn đáy. Với những bức chạm khắc này đã khẳng định nghệ thuật ca trù đã có mặt ở vùng đất này. Ca trù hiện diện trong sinh hoạt văn hoá làng xã. Trong không gian trên dưới 10 km, tại đình Trung Việt (hay Trung Trật), thuộc xã Hợp Thịnh có tấm bia đá Bản huyện giáo phường lập bi, viết về một giáo phường ca trù nơi đây. Theo sách Góp phần tìm hiểu lịch sử ca trù của Tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện cho biết: "Thác bản bia mang số hiệu 9000-9001, thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm nêu cụ thể" Năm dựng bia: Vĩnh Trị 5 (1681). Bia có chữ trên hai mặt, khổ 79x55cm, 38 dòng, mỗi dòng 30 chữ. Nội dung văn bia ghi việc" một số vị trong giáo phường xã Đông Lâm, huyện Hiệp Hoà, phủ Bắc Hà, đạo Kinh Bắc, vì có ngoại tổ họ Hà là Phúc Đạo, xã Trung Trật trước có mở nghiệp giáo phường, sinh con gái là Hà Thị Khánh lấy chồng họ Nguyễn ở Đông Lâm và tạo nên giáo phường ở đây. Nay các vị trong giáo phường xã Đông Lâm nhớ đến ân nghĩa sinh thành của ngoại tổ, tỏ lòng báo đáp, đặt ra lệ, hễ đình Trung Trật có mở tiệc thì các khoản tiền tiệc, tiền khao và tiền lễ xông đình, các khoản tiền làm cỗ, thảy đều do giáo phường Đông Lâm trang trải…". Có thể hiểu rằng, Hà Thị Khánh là người của giáo phường ca trù xã Trung Trật đã lập nên giáo phường ca trù của xã Đông Lâm. Như vậy trong hàng thế kỷ, ca trù đã tồn tại ở Hiệp Hoà. Các giáo phường, các ca nương, tay đàn được tổ chức ngày càng mở rộng. Sinh hoạt ca trù tại các hội lễ nơi làng quê ven sông Cầu ngày càng phát triển. Cần khẳng định thêm rằng ngôi đình cổ Lỗ Hạnh và tấm bia đá ở đình Trung Trật, thế kỷ XVI - XVII là hai di sản vật thể cực kỳ quý hiếm giúp cho việc tìm hiều, nghiên cứu  về ca trù, không chỉ đối với tỉnh ta mà đối với cả nước.

Trong diễn tiến lịch sử, sinh hoạt văn hoá ca trù có những giai đoạn không được duy trì, nhưng sức sống của ca trù luôn mãnh liệt. Những năm gần đây, nhất là từ khi ca trù được UNESCO ghi danh là di sản văn hoá phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp, cùng với việc Nhà nước tiến hành tu bổ, tôn tạo ngôi đình Lỗ Hạnh nổi tiếng; thực hiện sự chỉ đạo của Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch, ngành chức năng huyện Hiệp Hoà đã có nhiều biện pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của di sản ca trù. Xã Đông Lỗ đã thành lập 4 câu lạc bộ ca trù ở 4 thôn là Chằm; Khoát; Chúng và Hưng Đạo, với  tổng số 38 học viên trong đó có 25 nữ, 13 nam ; đề nghị các cơ quan chuyên môn của huyện, tỉnh hỗ trợ các nhạc cụ và trang thiết bị hoạt động, đồng thời mời các nghệ nhân của câu lạc bộ ca trù Thanh Khương (Thuận Thành, Bắc Ninh) về truyền dạy. Sau hơn 1 tháng dạy lời, rèn giọng, nhiều ca nương "chân lấm tay bùn" vùng chiêm trũng Đông Lỗ như các bà, các chị: Ngô Thị Thanh (32 tuổi), Trần Thị Bốn (50 tuổi), Đặng Thị Đoàn (40 tuổi), Tạ Thị Thu (60 tuổi)… đã có thể ca thành thục 5-6 bài thuộc 4 giọng ở các thể : hát nói, hát ru, xẩm huê tình, đào hồng đào tuyết… Tay đàn Trần Văn Bình, tay trống Trần Văn Quyết  đã thả tay khá nhuần nhị, nhất là tay trống thưởng chầu của Trần Văn Quyết. Sau đó, một số ca nương của CLB Đông Lỗ và  Trung tâm VHTT huyện tiếp tục được tham gia các lớp tập huấn do Trung tâm Văn hoá tỉnh và Nhà hát Chèo Bắc Giang mời các nghệ nhân  của CLB ca trù Lỗ Khê (Đông Anh, Hà Nội) về truyền dạy. Ông Đào Xuân Dương, Trưởng phòng Văn hoá -Thông tin huyện Hiệp Hoà cho biết: Xác định tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát triển ca trù hiện nay, cấp uỷ, chính quyền xã Đông Lỗ rất quan tâm, tạo điều kiện cho các CLB ở cơ sở hoạt động. Huyện và tỉnh cũng đã có những hỗ trợ cần thiết cho các CLB ca trù ở Đông Lỗ… Ông nói thêm rằng, tại Hiệp Hoà có một số tác giả như Đăng Bạ, Hoàng Hợp ở các CLB thơ đã sáng tác những tác phẩm hát nói, với nội dung mới, phù hợp với thể loại ca trù. Trước tình hình di sản ca trù cần được bảo vệ khẩn cấp, Hiệp Hoà sẽ nỗ lực bảo tồn và phát huy di sản ca trù, để ca trù mãi  gần gũi với đời sống sinh hoạt văn hoá của nhân dân.

Trần Thái(PGĐ Trung tâm Văn hoá tỉnh)