Thành Tỉnh Đạo

Cổng phía bắc thành Tỉnh Đạo.

Thành Tỉnh Đạo gắn liền với cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của nhân dân xã Quang Tiến, huyện Tân Yên nói riêng và của tỉnh Bắc Giang (Hà Bắc xưa) nói chung, gắn với tên tuổi và sự nghiệp của người anh hùng Nguyễn Cao - người được nhân dân Tỉnh Đạo lập đình thờ làm thành hoàng làng.

Di tích cách trung tâm tỉnh lỵ Bắc Giang khoảng 25km về phía Tây - Nam. Từ TP Bắc Giang đi theo đường 398 đến Nhã Nam khoảng 22km, rẽ theo đường 287 (Nhã Nam - Phúc Sơn - Hiệp Hòa) khoảng 2km đến đồi Sỏi, đi tiếp 1km là tới khu di tích.

Năm 1858, thực dân Pháp nổ súng xâm lược nước ta. Nhằm đối phó với cuộc xâm lược này, triều đình nhà Nguyễn đã cho xây dựng thành Tỉnh Đạo, việc xây dựng được bắt đầu từ năm 1874, đến năm 1882, thực dân Pháp chiếm miền Bắc nước ta lần thứ 2 Triều đình nhà Nguyễn đã phân công Nguyễn Cao, một sĩ phu yêu nước cùng với Hoàng Văn Hòe lên xây dựng và củng cố thành Tỉnh Đạo để đề phòng thành Bắc Ninh thất thủ.

Nằm giữa miền rừng rậm của miền Yên Thế hạ xưa (nay thuộc huyện Tân Yên), thành Tỉnh Đạo án ngữ con đường từ Bố Hạ - Nhã Nam - Hà Châu, chia Yên Thế làm hai miền rõ rệt là miền Yên Thế thượng và Yên Thế hạ, mỗi vùng mang đặc điểm riêng khác biệt nhau nhất là về địa thế quân sự và vị trí địa lý.

Vùng Yên Thế hạ nằm về phía Nam thành Tỉnh Đạo là một vùng bằng phẳng và thấp hơn vùng Yên Thế thượng, nơi đây có những cánh đồng lớn phì nhiêu, sản xuất tốt, khí hậu trong lành. Giữa không gian bằng phẳng, rộng lớn đó là những quả đồi nhấp nhô, ngọn đồi cao nhất không quá 50m. Trên những quả đồi ấy một số ít hộ gia đình đã khai khẩn đất đai lập làng, còn phần lớn bị bỏ hoang cây cối tự mọc, các loại cây cỏ bao phủ tạo thành các cánh rừng lớn như rừng Dương Lâm, Dương Sơn, Ngàn Ván, Dương Sặt, rừng Gia, rừng Thị…

Phía Bắc thành Tỉnh Đạo là vùng Yên Thế thượng. Nơi đây không còn thấy những cánh đồng bằng phẳng nữa mà địa thế hoàn toàn khác biệt. Rừng núi rậm rạp có tính kiên cố và nguy hiểm cao, đầy bí ẩn và khí hậu khắc nghiệt hơn, là vùng địa thế hiểm yếu. Với điều kiện thiên nhiên như vậy, nên cư dân sống thưa thớt. Cả một vùng Yên Thế rộng lớn hoang vu đã từng được chọn làm căn cứ hoạt động của nhiều nghĩa quân, trong đó có đội quân của Nguyễn Cao mà sau này là đề Nắm, đề Thám. Chính nơi đây đã chứng kiến những thất bại của thực dân Pháp trước sức đề kháng mạnh mẽ của nhân dân ta. Xây dựng và củng cố thành Tỉnh Đạo, nghĩa quân của Nguyễn Cao đã tạo được thế sẵn sàng đối phó với sự tấn công của địch. Khi xây dựng xong thành Tỉnh Đạo, Nguyễn Cao cho khai khẩn đất đai, phát triển nông nghiệp, xây dựng kho dự trữ lương thực, sẵn sàng đối phó với thực dân Pháp.

Thành Tỉnh Đạo nằm về phía sau đình và chùa Tỉnh Đạo, ôm gọn thôn Chính Trong và thôn Chính Ngoài vào lòng thành. Do vị trí án ngữ đường từ Yên Thế - Thái Nguyên, kiểm soát được mọi ngả đường vào vùng núi rừng phía Bắc nên thành Tỉnh Đạo có giá trị nhất định về mặt quân sự. Thành Tỉnh Đạo được xây dựng mô phỏng theo kiểu vô băng, hình gần vuông, có hào sâu bao bọc. Xung quanh thành 4 phía là đồng ruộng bằng phẳng. Bên trong thành lại có hệ thống ao tự nhiên có tác dụng như một lớp hào thứ 2 bảo vệ thành và duy trì nước cho khu thành. Sau lớp ao này mới đến đường dẫn vào các khu thành. Tường thành được đắp bằng đất đào từ hào đắp lên, đất ở đây có nhiều sét và màu tạo nên sự kết dính tốt và vững chắc cho tường thành. Khi xây dựng hoàn chỉnh thành Tỉnh Đạo rộng hơn 10 mẫu, có 4 cửa ra vào ở 4 hướng Đông, Tây, Nam, Bắc trong đó có 2 cổng chính là cổng Tây và cổng Bắc. Thành có 4 tai thành, được đắp theo hình mang cá để tạo vọng gác cho quân trong thành và tạo vẻ thẩm mỹ cho thành. Trong thành Tỉnh Đạo chia thành 4 khu: Khu cột cờ là khu vực hội quân, tập trung quân trong thành, khu vực này được đặt ở gần phía cổng Tây; khu nhà kho chứa đựng lương thực, thực phẩm và vũ khí của nghĩa quân; khu trung dinh là nơi các tướng lĩnh quan trọng sinh hoạt ăn, ở và khu nhà lính.

Trước sự lớn mạnh của nghĩa quân, ngày 15 tháng 3 năm 1884, thực dân Pháp điều PrierdeLin do Tán Uông dẫn đường từ Bắc Ninh lên đánh chiếm thành Tỉnh Đạo. Nguyễn Cao giao cho tướng Trương Quang Đản chỉ huy đánh bại quân Pháp, nhưng lực lượng yếu, thành Tỉnh Đạo thất thủ. Thực dân Pháp chiếm được Thành, phá hủy 26 khẩu pháo, đốt cháy các kho quân lương, dinh thự, sau đó giao cho Tán Uông cai quản. Năm 1886, thực dân Pháp cho lập ngay Đạo Yên Thế, lỵ sở đóng tại thành Tỉnh Đạo để trực tiếp cai quản và đàn áp các cuộc khởi nghĩa, đặc biệt là cuộc khởi nghĩa nông dân Yên Thế do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo.

Hiện nay, dấu vết thành Tỉnh Đạo còn khá rõ nét, các tai thành vẫn còn dấu vết, các đường hào có chỗ đã bị san lấp, có chỗ biến thành ao, thành ruộng hay các lạch nước nhỏ. Trong thành dân cư đã cư trú trên toàn bộ 4 khu chính, riêng 2 cổng thành phía Tây và phía Bắc vẫn còn con đường chính đi vào thôn. Trong thành Tỉnh Đạo vẫn còn một số ao dài nằm sát với tường thành như ao ở gần tai thành phía Tây Bắc và ao ở gần tai thành phía Đông Nam.

Năm tháng đi qua, thành Tỉnh Đạo vẫn còn đó như chứng tích của một thời oanh liệt. Dưới mái đình, chùa Tỉnh Đạo, vào những ngày tuần, rằm và ngày hội làng 15 tháng Giêng âm lịch hàng năm, nhân dân địa phương mở hội để ôn lại lịch sử chiến đấu anh dũng của cha ông. Thành Tỉnh Đạo không chỉ là một công trình kiến trúc quân sự mà còn có tính chất lịch sử nổi bật, bên cạnh đó còn có tính chất lưu niệm, ghi dấu về Nguyễn Cao… Với những giá trị tiêu biểu ấy,  năm 2004, thành Tỉnh Đạo được UBND tỉnh Bắc Giang xếp hạng là di tích Lịch sử - Văn hóa.

Thân Huy