- Hồ Bạch Thảo
Vân Đồn tại tọa độ 21,104981, 107.482350 ở vị trí chiến lược nằm trên đường thủy, từ Trung Quốc xâm nhập Việt Nam. Sách Thiên Hạ Quận Quốc Lợi Bệnh Thư 1, của Cố Viêm Vũ đời Thanh khảo cứu các con đường xâm nhập Việt Nam với tiêu đề: Nhập Giao Tam Đạo tức 3 tuyến đường xâm nhập Giao Chỉ được hoạch định sẵn; gồm đường thủy xuất phát từ châu Khâm thuộc tỉnh Quảng Đông cũ [nay là Khâm Châu thị, Quảng Tây] gọi là Tây Nam Hải Đạo, và 2 đường bộ từ Quảng Tây và Vân Nam.
Về đường thủy tác giả mô tả như sau:
“Theo bờ biển mà đi thì từ lãnh Ô Lôi [châu Khâm] đi thuyền 1 ngày đến Bạch Long Vĩ [huyện Phòng Thành, Quảng Tây], từ Bạch Long Vĩ 2 ngày tới cửa Ngọc Sơn [Mũi Ngọc, Quảng Ninh, Việt Nam, tọa độ 21.458697,107990832], lại 1 ngày đến châu Vạn Ninh [tây bắc Quảng Ninh], từ Vạn Ninh 2 ngày đến Miếu Sơn, từ Miếu Sơn 3 ngày đến phủ lỵ Hải Đông, từ phủ lỵ Hải Đông 2 ngày đến xã Kinh Thục, có đê đá do nhà Trần xây để ngăn quân Nguyên. Lại 1 ngày đến cửa sông Bạch Đằng [ranh Quảng Ninh, Hải Phòng], qua tuần ty Thiên Liêu, phía nam đến cửa biển An Dương [sông Cấm, Hải Phòng], rồi theo nam đến cửa biển Đa Ngư [sông Văn Úc, Hải Phòng]; mỗi cửa đều có nhánh cảng để vào Giao Châu.”
Chiếu theo lời trích dẫn, con đường thủy từ cửa Ngọc Sơn gần biên giới Việt Trung đi đến cửa sông Bạch Đằng, bắt buộc phải qua Vân Đồn. Từ đó chúng hoạch định sẵn 5 con đường sông, dùng để tấn công vùng châu thổ sông Hồng hoặc kinh thành Thăng Long. Năm đường sông như sau:
• Đường rẽ vào sông Bạch Đằng, Tây Nam Hải Đạo mô tả đường rẽ vào sông Bạch Đằng cho đến thượng lưu sông Đuống, giáp với thành Thăng Long [Hà Nôi]:
“Từ cửa Bạch Đằng vào, phải qua 2 huyện Thuỷ Bàng, Đông Triều [Quảng Ninh], đến phủ Hải Dương lại qua huyện Chí Linh [Hải Dương], qua sông Hoàng Kính, Bình Than [khúc dưới sông Đuống] đi vào.”
• Đường rẽ vào cửa Cấm qua các huyện An Dương [Hải Phòng], Nam Sách [Hải Dương]: thuỷ đạo này dẫn vào nội địa nước ta; Tây Nam Hải Đạo đề cập về con đường này như sau:
“Từ cửa biển An Dương [cửa Cấm, Hải Phòng], qua huyện An Dương đến phủ Hải Dương, lại qua sông Hoàng Kính, rồi theo phía bắc các huyện Nam Sách[Hải Dương], Thượng Hồng [Hải Dương] mà vào.”
• Đường rẽ vào sông Lạch Tray Hải Phòng đâm thẳng đến kinh đô Cổ Trai của nhà Mạc; ngoài ra còn có thể noi theo các tỉnh Hải Dương, Bắc Ninh để xâm nhập nội địa. Tây Nam Hải Đạo ghi:
“Từ Đồ Sơn vào, thì qua Cổ Trai [sông Lạch Tray, Hải Phòng], đến huyện Nghi Dương [Kiến Thuỵ, Hải Phòng], qua phía bắc huyện An Lão [Hải Phòng], đến huyện Bình Hoà, qua phía nam các huyện Nam Sách, Thượng Hồng [Hải Dương] mà vào.”
• Ngả rẽ vào sông Văn Úc Hải Phòng, qua các tỉnh Hải Dương, Hưng Yên, để vào nội địa; ngoài ra còn có thể đánh bọc phía nam kinh đô Cổ Trai của nhà Mạc. Tây Nam Hải Đạo chép:
“Từ cửa biển Đa Ngư [sông Văn Úc], mà vào, phải qua 2 huyện An Lão, Tân Minh [Tiên Lãng, Hải Phòng ] đến sông Tố Hồng tại huyện Tứ Kỳ [Hải Dương], đến Khoái Châu [Hưng Yên] qua Hàm Tử quan [Khoái Châu] đi vào.”
• Một ngả rẽ khác noi theo sông Thái Bình rổi chuyển qua sông nhỏ để vào huyện Khoái Châu, Hưng Yên, cũng noi theo Hàm Tử quan rồi đến sông Hồng Hà. Tây Nam Hải Đạo chép trong đoạn cuối như sau:
“Từ phía nam Đa Ngư theo cửa biển sông Thái Bình, qua 2 phủ Thái Bình[tỉnh Thái Bình], Tân Hưng [phía nam Hưng Yên], đến Hàm Tử quan tại Khoái Châu, rồi theo sông Phú Lương [Hồng Hà] mà vào. Đó là đại lược về đường thuỷ.”
Về phương diện kinh tế, Vân Đồn là nơi đầu tiên thuyền bè ngoại quốc đến buôn bán, thời nhà Lý cho lập thương cảng tại nơi này:
“Mùa xuân tháng 2 năm Đại Định thứ 10 [1149] thuyền buôn 3 nước Trảo Oa[Java], Bồ Lạc [chưa rõ nước nào], Tiêm La [Thái Lan] vào Hải Đông [Quảng Ninh]xin buôn bán, bèn cho lập ở nơi hải đảo gọi là Vân Đồn, để mua bán hàng hóa quí, dâng tiến sản vật địa phương.” 2
Theo Địa Dư Chí của Nguyễn Trãi 3:
“…Lái buôn các nước không được thiện tiện vào nội trấn, cho họ ở Vân Đồn và Vạn Ninh.”
Trách nhiệm chỉ huy tại Vân Đồn rất nặng nề: một mặt phải ngăn chặn quân địch xâm lăng, một mặt lo quản lý người nước ngoài. Lịch sử ghi nhận danh tướng Trần Khánh Dư đời Trần đã hoàn thành nhiệm vụ đó, trong cuộc chiến tranh chống Nguyên Mông, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư chép như sau:
Khi ấy, thuỷ quân Nguyên đánh vào Vân Đồn, Hưng Đạo Vương giao hết công việc biên thuỳ cho Phó tướng Vân Đồn là Nhân Huệ Vương Khánh Dư. Khánh Dư đánh thất lợi Thượng hoàng được tin, sai Trung sứ xiềng Khánh Dư giải về kinh. Khánh Dư nói với Trung sứ:
– Lấy quân pháp mà xử tôi xin chịu tội, nhưng xin khất hai, ba ngày, để mong lập công rồi chịu tội búa rìu cũng không muộn.
Trung sứ theo lời xin đó.
Khánh Dư liệu biết quân giặc đã qua, thuyền vận tải tất theo sau, nên thu thập tàn binh đợi chúng. Chẳng bao lâu thuyền vận tải quả nhiên đến, Khánh Dư đánh bại chúng, bắt được quân lương khí giới giặc nhiều không kể xiết, tù binh cũng rất nhiều. Lập tức sai chạy ngựa mang thư về báo. Thượng hoàng tha cho tội trước không hỏi đến và nói:
– Chỗ trông cậy của quân Nguyên là lương thảo khí giới, nay đã bị ta bắt, sợ nó chưa biết có thể còn hung hăng chăng?
Bèn tha những tên bị bắt về doanh trại quân Nguyên để báo tin. 4
Tuy nhiên Trần Khánh Dư cũng bị chỉ trích rằng bắt quân dân địa phương dùng nón Ma Lôi [một loại nón lá được sản xuất tại hương Ma Lôi] để phân biệt với người Tàu, rồi cho người nhà mua nón Ma Lôi, chở trên thuyền đậu trong cảng để bán đắt lấy lời. Sự việc không rõ thật giả như thế nào, nhưng ông không bị nhà vua trị tội. Riêng lời tuyên bố của ông xét thấy hữu lý:
“Quân trấn giữ Vân Đồn để ngăn ngừa giặc Hồ [Tàu], không thể đội nón của phương Bắc, sợ khi vội vàng khó lòng phân biệt, nên đội nón Ma Lôi, ai trái tất bị phạt.” 5
Xét về việc này, thấy kiến thức về an ninh của tướng Trần Khánh Dư đã đi kịp với thế kỷ thứ 21; vì hiện nay hầu như tại các công sở, xí nghiệp đều dùng bảng tên, để ngăn ngừa kẻ lạ trà trộn. Với đường lối cai trị như vậy, lẽ dĩ nhiên người Trung Quốc không ưa ông, nên đã làm thơ đả kích:
“Vân Đồn kê khuyển diệc giai kinh”
[Vân Đồn gà chó thảy đều kinh]
[Vân Đồn gà chó thảy đều kinh]
Lời chê “Gà chó thảy đều kinh” còn nói lên sự kiện [fact] tích cực là mọi người đều sợ hãi phải tuân theo; đây là yếu tố then chốt giúp ông làm nên chiến thắng. Với chiếc nón Ma Lôi giúp nhận diện được phe ta và phe địch, để tìm cách trấn áp kịp thời, nên trong buổi đầu thất bại trước quân Nguyên do Ô Mã Nhi chỉ huy, những thuyền buôn người phương Bắc không dám lợi dụng nổi lên quấy phá. Rồi mưu đồ cuộc phục kích đoàn thuyền lương của Trương Văn Hổ, phải điều động hàng trăm chiến thuyền, nhưng bí mật không bị tiết lộ, bởi thuyền phương Bắc sợ hãi, thúc thủ trước lệnh giới nghiêm, không dám lân la dò xét.
Cuối cùng thì sử, chí hai nước đều công nhận chiến thắng tại cửa Lục [tọa độ 20.952476,107.062843] gần vịnh Hạ Long; Nguyên Sử xác nhận Trương Văn Hổ đánh chìm thuyền lương tại biển Lục Thuỷ; riêng Đại Nam Nhất Thống Chí chép về Cửa Lục thuộc tỉnh Quảng Yên như sau:
“Phó tướng Vân Đồn là Trần Khánh Dư đánh thuyền lương của tướng Trương Văn Hổ ở biển Lục, thuyền lương đều đắm ở biển tức chỗ này.” 6
Tác giả: Hồ Bạch Thảo
Đăng lại từ Forum Diễn Đàn (diendan.org)
Chú thích:
1. Thiên Hạ Quận Quốc Lợi Bệnh Thư, quyển 106, Quảng Tây, trang 11.
2. Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, NXB Khoa Học Xã Hội: Hà Nội, 1998, tập 1, trang 317.
3. Dẫn theo Đại Nam Nhất Thống Chí. NXB Thuận Hóa: Huế, 2006, quyển 4, trang 44.
4. Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, sđd, tập 2, trang 60.
5. Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, sđd, tập 2, trang 61.
6. Đại Nam Nhất Thống Chí, sđd, quyển 4, trang 45.
Chiến công trọng yếu tại Vân Đồn của Nhân Huệ Vương Trần Khánh Dư
- Trần Hưng
Dưới thời Trần, Vân Đồn nhận được sự quan tâm đặc biệt. Nó không chỉ có vị thế trọng yếu của một vùng biên viễn, mà còn là địa điểm quan trọng trong hệ thống thương mại châu Á. Nhân Huệ Vương Trần Khánh Dư được phong làm Phó đô tướng quân trấn nhậm Vân Đồn, giữ trọng trách và toàn quyền quyết định mọi việc ở đây. Nhiệm vụ của ông thực chất là bảo vệ an ninh vùng Đông Bắc.
Trong cuộc chiến chống quân Nguyên lần thứ ba, có một trận đánh mang tính bước ngoặt, quyết định thắng lợi của Đại Việt. Trận đánh ấy mang dấu ấn của Nhân Huệ Vương Trần Khánh Dư.
Lần xâm lược thứ ba
Sau 2 lần xâm lược Đại Việt nhưng đều thảm bại, Hoàng Đế nhà Nguyên là Hốt Tất Liệt quyết đưa quân tiến đánh Đại Việt lần nữa nhằm phục thù.
Trong hai lần thua trước, quân Nguyên nhận thấy khi tiến đánh Đại Việt thì đều gặp một khó khăn quan trọng: Chiến thuật của Đại Việt khiến cho địa phương này khác biệt so với hầu hết các địa phương khác trên thế giới; quân Nguyên không thể cướp bóc lương thực tại Đại Việt trong quá trình xâm lăng. Kế sách rút lui của Hưng Đạo Vương khiến đội quân khổng lồ thiếu lương trầm trọng.
Chính vì thế mà lần này, quân Nguyên chuẩn bị lương thực rất kỹ lưỡng. 70 vạn thạch lương được chuẩn bị cho cuộc tiến quân này (có sách cho rằng 17 vạn thạch lương). Quân Nguyên tính rằng nếu không thực hiện được kế sách đánh nhanh thắng nhanh thì vẫn có đủ lương thực để phục vụ cho cuộc chiến lâu dài với Đại việt.
Tháng 12/1287, quân Nguyên tràn sang biên giới Đại Việt, 50 vạn quân Nguyên chia làm 3 ngả cùng tiến đánh. Trong đó cánh quân thủy đặt dưới sự chỉ huy của Ô Mã Nhi với 700 chiến thuyền mới đóng cùng 120 chiến thuyền của Hải Nam. Đi theo các chiến thuyền này còn có đội thuyền chở 70 vạn thạch lương do Trương Văn Hổ chỉ huy.
Quân Đại Việt tổ chức đánh chặn đội thủy binh ở cửa Vạn Ninh (Móng Cái), với chiến thuật đánh để tiêu hao bớt sinh lực quân Nguyên rồi rút đi bảo toàn lực lượng.
Thủy quân Nguyên tiến đến Vân Đồn, nơi Nhân Huệ Vương Trần Khánh Dư được giao trọng trách trấn giữ. Trước thế quân Nguyên mạnh, Trần Khánh Dư chỉ có 100 thuyền không thể ngăn được, bèn để thủy quân Nguyên ung dung đi qua.
Ô Mã Nhi tiến quân rất thuận lợi nên cho rằng quân Việt sợ. Viên tướng này muốn tiến quân nhanh đến Vạn Kiếp nhằm hội quân và lập công với Thoát Hoan. Đấy cũng khớp với thói quen đánh nhanh thắng nhanh của quân Nguyên.
Tự có mưu riêng, lập công chuộc tội
Bấy giờ Thượng hoàng Trần Thánh Tông hay tin Trần Khánh Dư không ngăn thủy binh của Ô Mã Nhi thì cả giận, sai Trung sứ đến Vân Đồn triệu Khánh Dư về kinh chịu tội.
Trần Khánh Dư tự có mưu riêng, biết nếu đi về kinh chịu tội thì sẽ mất đi cơ hội nên nói với Trung sứ rằng:
Lấy quân pháp mà xử, tôi cam chịu tội, nhưng xin khất hai, ba ngày để mưu lập công rồi về chịu tội búa rìu cũng chưa muộn. (Đại Việt Sử ký Toán thư).
Biết rằng đằng sau thủy quân của Ô Mã Nhi là các thuyền lương của giặc, Trần Khánh Dư cho quân mai phục từ Vân Đồn (Cẩm Phả ngày nay) kéo dài một đoạn, quân chủ lực tập trung cửa Lục (Hòn Gai). Ô Mã Nhi chủ quan khinh địch, bỏ mặc đoàn thuyền lương quá xa.
Thuyền lương của quân Nguyên đến Vân Đồn thì bị tập kích. Không có quân chủ lực bảo vệ, Trương Văn Hổ cố gắng thoát qua Vân Đồn rồi hướng vào đất liền. Nhưng đến Lục Thủy thì quân của Trần Khánh Dư được bố trí ngày càng đông, vây chặt lấy.
Biết không thể giữ được lương thực, Trương Văn Hổ hạ lệnh đổ xuống sông, bản thân bỏ chạy, may mắn thoát chết về tới Quỳnh Châu (Hải Nam, Trung Quốc ngày nay).
Về trận Vân Đồn, Khâm Định Việt sử thông giám Cương Mục ghi chép rằng:
Khánh Dư đoán chắc thuyền của giặc đã đi qua rồi, thì thuyền tải lương tất đi theo sau, liền thu thập tàn quân, sẵn sàng chờ đợi. Một lát sau, quả nhiên thuyền tải lương của Văn Hổ đến, Khánh Dư đón đánh, quân Nguyên bị thua to…
Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim thì mô tả kỹ hơn rằng:
Ô Mã Nhi đem thuyền đi đến ải Vân Đồn gặp quân của Trần Khánh Dư chặn đường không cho đi. Ô Mã Nhi thúc quân đánh rát một trận, quân Khánh Dư thua bỏ chạy cả. Quân Nguyên kéo thẳng ra bể đi đón thuyền lương… Được mấy hôm Ô Mã Nhi ra bể gặp thuyền lương của Trương Văn Hổ, lại đem quân trở vào đi trước dẹp đường, Trương Văn Hổ đem thuyền lương theo vào sau… Trương Văn Hổ tải các thuyền lương vào cửa bể Lục Thủy Dương. Khánh Dư đổ quân ra đánh, Văn Hổ địch không nổi, bao nhiêu thuyền lương bị quân Khánh Dư phá cướp mất cả, và bắt được khí giới rất nhiều…
Tầm quan trọng của trận Vân Đồn
Quân Nguyên chiếm được thành Thăng Long, nhưng chờ mãi không thấy thuyền lương tới, Thoát Hoan liền lệnh cho Ô Mã Nhi tìm thuyền lương của Trương Văn Hổ. Ô Mã Nhi tìm không thấy thuyền lương, lại còn bị quân Việt phục kích nên bị thiệt hại nhiều. Lo bị trách phạt, Ô Mã Nhi cướp được 4 vạn thạch lương trên đường đi đưa về Thăng Long.
Số lương thực may mắn cướp được giúp quân Nguyên kéo dài một thời gian ngắn. Nhưng khi hết lương thì quân Nguyên lập tức lâm vào tình cảnh bi đát. Các cánh quân đi truy tìm lương thực, nhưng dân Đại Việt thực hiện kế sách rút lui của Hưng Đạo Vương nên quân Nguyên không có đất dụng võ.
Đồng thời lúc đó, hai kế sách “lấy ít đánh nhiều, lấy yếu đánh mạnh”, “dùng đoản binh phá trường trận” của Hưng Đạo Vương được thực thi. Các cánh quân của Đại Việt liên tục tiến đánh quân Nguyên để tiêu hao bớt rồi rút ngay, khiến quân Nguyên luôn phải căng mình ra để đối phó.
Đặc biệt quân Đại Việt tập kích mật độ dày đặc vào ban đêm, khiến quân Nguyên lâm vào cảnh ban ngày thì thiếu ăn không có lương thực, ban đêm không ngủ được. Quân sĩ nhanh chóng mệt mỏi, không còn tinh thần chiến đấu mà chỉ muốn được trở về.
Không sao tìm được lương thực, lại bị tấn công liên tục, vào tháng 3/1288, Thát Hoan quyết định rút quân. Chỉ sau 3 tháng sang Đại Việt, quân Nguyên không còn lựa chọn nào khác phải trở về.
Lịch sử đã trôi qua, một số nhà phân tích ngày nay bình luận rằng trong cuộc chiến chống quân Nguyên lần thứ ba, nếu người có công lớn nhất là Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, thì người có công lớn thứ hai chính là Nhân Huệ Vương Trần Khánh Dư. Sử thần Phan Huy Chú xếp Nhân Huệ Vương Trần Khánh Dư vào vị trí danh tướng đứng thứ tư của triều Trần, chỉ đứng sau các danh tướng Trần Hưng Đạo, Trần Nhật Duật, Phạm Ngũ Lão.
Để tưởng nhớ và ghi nhận công lao to lớn của Trần Khánh Dư, nhân dân đã tôn ông làm Thành hoàng và thờ tự tại đình Quan Lạn, xã Quan Lạn, huyện Vân Đồn. Hàng năm, để ôn lại chiến công hiển hách của ông người dân trong vùng thường duy trì hội đua thuyền truyền thống vào dịp Lễ hội từ mùng 10 -20/6 (âm lịch).
Trần Hưng
Tham khảo từ bài viết: “Đôi nét về Trần Khánh Dư tại vùng biển Vân Đồn” của tác giả Nguyễn Trung Dũng (Ban Quản lý các Di tích trọng điểm Quảng Ninh)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét