Tái hiện Lễ Tơ Mon của đồng bào dân tộc Bahnar

Ngày 19/5, tại Làng Văn Hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội), đồng bào dân tộc Bahnar ở xã Tơ Tung, huyện K’Bang, tỉnh Gia Lai đã tổ chức tái hiện lễ Tơ Mon đặc sắc của dân tộc mình.

Các vật lễ trong lễ Tơ Mon của đồng bào Bahnar. Ảnh: Hoàng Hải

Cũng như bao dân tộc khác ở Tây Nguyên, đồng bào dân tộc Bahnar có rất nhiều lễ hội khác nhau như: lễ cầu an, lễ mừng lúa mới, lễ trả ơn… trong đó có lễ Tơ Mon.

Thầy cúng và già làng làm lễ cúng tổ tiên. Ảnh: Hoàng Hải

Để tổ chức lễ Tơ Mon, gia chủ sẽ mời thầy cúng hoặc già làng cùng với các vật lễ như: gà, heo, ghè rượu...

Gia đình cha nuôi (mẹ nuôi) đón gia đình nhà con nuôi từ ngoài cổng làng, trước đó gia đình sẽ cúng tổ tiên tại cây nêu lễ hội để báo cho tổ tiên biết hôm nay là ngày lành tháng tốt gia chủ làm lễ nhận con nuôi và kết nghĩa với buôn làng bạn mời tổ tiên hãy về chứng giám và phù hộ cho gia đình.

Gia chủ đón gia đình con nuôi từ cổng làng. Ảnh: Hoàng Hải

Sau đó dàn cồng chiêng sẽ nổi lên đón chào gia đình người con nuôi đến với buôn làng. Cha mẹ nhận con nuôi mang bầu nước đến chào đón và cùng nhau di chuyển về nhà để làm lễ.

Đón con nuôi về nhà làm lễ. Ảnh: Hoàng Hải

Thầy cúng và các già làng đọc lời cúng để mọi người trong làng và người thân của hai gia đình chứng giám lễ kết nghĩa, sau đó người con ngồi cung kính trước người mẹ (cha) nuôi để mời rượu, thịt và mẹ (cha) nuôi cũng có động tác tương tự để đáp lễ. Nếu không có ý kiến phản đối nào thì lễ Tơ Mon nhận con nuôi đã xong.

Dàn cồng chiêng đón chào gia đình người con nuôi. Ảnh: Hoàng Hải

Người mẹ (cha) nuôi có trách nhiệm thương yêu, bảo bọc con nuôi như chính con ruột của họ và ngược lại con nuôi phải có trách nhiệm chăm sóc cha mẹ già cùng mọi công việc trong nhà như những người con ruột.

Thầy cúng và già làng làm lễ cúng nhận con nuôi trước sự chứng kiến của mọi người. Ảnh: Hoàng Hải

Về phía người mẹ (cha), trong một thời gian thấy người con nuôi không quan tâm chăm sóc, hiểu thảo với mình và vô trách nhiệm với họ hàng bà con gần xa của gia đình thì người mẹ (cha) sẽ từ bỏ đứa con nuôi bằng cách trả lại lễ vật y như người con nuôi đã mang đến khi làm lễ nhận mẹ nuôi.

Hai người nhận nhau làm mẹ con nuôi và trao cho nhau những kỷ vật. Ảnh: Hoàng Hải

Trong trường hợp đó, người con nuôi ấy sẽ phải sống trong sự coi thường của dân làng và gia đình, bị mất uy tín trước cộng đồng và đặc biệt gần như bị cô lập trong cộng đồng làng. Nhưng trên thực tế khi đã kết nghĩa làm cha (hoặc mẹ), anh (hoặc em) nuôi  là có thêm một thành viên mới trong gia đình, thêm sức mạnh, thêm phúc đức, rất ít có trường hợp trả lại lễ và sống vô trách nhiệm với nhau.

Và nếu người con nuôi thực hiện mọi nghĩa vụ tốt và yêu quý cha, mẹ nuôi mình thì khi cha hoặc mẹ nuôi mất đi, người con nuôi này được hưởng đầy đủ các quyền và thực hiện nghĩa vụ theo luật làng như người con ruột, ví dụ như chia đất, nhà và của quý trong nhà như cồng chiêng, ché... tùy thuộc vào hoàn cảnh điều kiện kinh tế của từng gia đình.

Trong hoàn cảnh các con ruột đi xa không phụng dưỡng cha mẹ già một thời gian dài (khoảng 2-3 năm trở lên) trong khi đó người con nuôi tận tụy với cha mẹ nuôi cũng như đi nuôi nhà mả và bỏ mả cho cha, mẹ nuôi của mình thì tất cả tài sản gần như là của người con nuôi toàn quyền quyết định theo luật làng. Trong khi đó, những người con ruột ở xa không đảm đương trách nhiệm quyền và nghĩa vụ của mình thì chỉ được chia một phần nhỏ gia tài của cha mẹ để lại.

Mẹ nuôi đeo vòng cổ, vòng tay cho con nuôi. Ảnh: Hoàng Hải

Sau lễ Tơ Mon vài tháng, đến lượt người cha (hoặc mẹ) sẽ sắm lễ vật đãi lại đứa con kết nghĩa; thường thì lễ vật phải nhiều hơn lễ của con. Lúc này chỉ là nghi thức đãi ăn chứ không hành lễ. Kết thúc buổi giao hảo ấy, cha (mẹ) nuôi mà họ nhận kết nghĩa còn phải tặng vật quý làm kỷ niệm, thường thì cồng chiêng, hay ghè rượu, ruộng, rẫy, nhà... tùy vào điệu kiện của từng gia đình (không theo quy ước và bắt buộc).

Bà con dân làng cùng uống rượu cần chung vui trong lễ nhận con nuôi của gia chủ. Ảnh: Hoàng Hải

Từ lâu đời, người Bahnar kết nghĩa cha con, mẹ con hay kết nghĩa thành anh chị em với nhau vì nhiều lý do như để được thân mật hơn, hoặc để giúp đỡ nhau trong cuộc sống.

Kết thúc buổi lễ, bà con dân làng cùng mở hội múa hát, đánh cồng chiêng. Ảnh: Hoàng Hải

Lễ Tơ Mon là lễ mang đậm tính nhân văn cũng như phát huy tinh thần đoàn kết giúp đỡ nhau trong lúc hoạn nạn khó khăn cũng như chia sẻ những niềm vui trong gia đình và cộng đồng của đồng bào dân tộc Bahnar.

Sau phần nghi thức cúng mọi người cùng nhau uộng rượu cần, đánh cồng chiêng và mở hội.      

Hoàng Hải

Lễ Tơ Mon của đồng bào Ba Na 

Quang cảnh lễ Tơ Mon tại nhà Rông.

Lễ Tơ Mon là một tập tục đẹp của người Ba Na ở làng Klot, xã Kon Gang (huyện Đak Đoa, Gia Lai) nhằm giúp cộng đồng gắn kết hơn, cùng chia sẻ với nhau những khó khăn, hoạn nạn trong cuộc sống.

Vào ngày lành tháng tốt, gia đình tới làm lễ tại cây nêu trước nhà Rông, mời tổ tiên chứng giám việc nhận con nuôi và kết nghĩa với buôn làng bạn. Sau đó, gia đình cha (mẹ) nuôi đón gia đình nhà con nuôi từ ngoài cổng làng, khi đó trống chiêng tấu lên những làn điệu truyền thống mừng người con nuôi và gia đình đến với buôn làng. Cha mẹ nhận con nuôi mang bầu nước đến chào đón và cùng nhau di chuyển về không gian nhà Rông để làm lễ và thực hiện các nghi thức truyền thống đến khi hoàn tất các thủ tục nhận con nuôi.

Sau khi làm xong lễ Tơ Mon, về phía người mẹ sau một thời gian nếu thấy người con nuôi không quan tâm chăm sóc, hiếu thảo hoặc không có trách nhiệm với mình và họ hàng thì sẽ từ bỏ người con nuôi bằng cách trả lại lễ vật như người con nuôi đã mang đến khi làm lễ nhận mẹ nuôi. Trong trường hợp đó, người con ấy sẽ phải sống trong sự coi thường của dân làng và gia đình, bị cô lập trước cộng đồng. Trong cuộc sống sau này đối với người con nuôi, mẹ, cha nuôi phải có trách nhiệm thương yêu bảo bọc người con nuôi như con đẻ của mình.

Nếu người con nuôi thực hiện mọi nghĩa vụ tốt và yêu quý cha, mẹ nuôi mình thì khi cha hoặc mẹ nuôi mất đi, người con nuôi này được hưởng đầy đủ các quyền và thực hiện nghĩa vụ theo luật làng như người con ruột, ví dụ như chia đất, nhà và của quý trong nhà như cồng chiêng, ché... tùy thuộc vào hoàn cảnh điều kiện kinh tế của từng gia đình.

Sau các nghi thức trong Lễ, nếu không có ý kiến phản đối, người con nuôi đã chính thức được cộng đồng và gia đình thừa nhận là thành viên mới của bản làng, gia tộc. Lễ Tơ Mon là hoạt động văn hóa truyền thống giúp cộng đồng gắn kết hơn, cùng chia sẻ với nhau những niềm vui cũng như khó khăn, hoạn nạn trong cuộc sống.

T.H 
Sưu tầm