Trang phục truyền thống của người Dao ở Quảng Ninh

Nguồn: Báo Công An

Ở Quảng Ninh, người Dao chia làm 2 nhánh là Dao Thanh Y và Dao Thanh Phán, sinh sống trên địa bàn ở cả 14 huyện, thị xã, thành phố của tỉnh. Và đều cùng nguồn gốc nhưng trang phục truyền thống của họ cũng có những nét khác biệt khá dễ nhận thấy... Người Dao Thanh Y xã Bằng Cả (Hoành Bồ) đi dự hội làng. Về trang phục truyền thống của đàn ông người Dao Thanh Y và Dao Thanh Phán không khác nhau là mấy. Họ có hai loại áo. Áo ngắn có thể là áo cánh, áo 5 thân được nhuộm màu nâu hoặc màu chàm. Áo ngắn mặc trong sinh hoạt thường nhật; còn áo dài (thường không khác mấy so với áo dài đàn ông người Kinh) là để mặc khi đi chợ phiên, lễ hội v.v.. Riêng áo ngắn của đàn ông người Dao Quảng Ninh thì may theo lối của người Hoa, với cổ áo cao, nẹp ngực to, đính nhiều khuy được tết bằng vải hoặc khuy đồng. Kiểu áo cổ truyền nhất vẫn là loại áo cổ thấp có xẻ trước ngực, bên trái lai thêm cái nẹp cổ xuống đến gần gấu áo. Có người còn đính thêm mảnh bạc tròn hoặc hình ngôi sao 8 cánh. Quần của đàn ông người Dao may bằng vải nhuộm chàm, theo kiểu cạp lá toạ. Đàn ông người Dao xưa cũng dùng đồ trang sức bằng bạc hoặc đồng để đeo tay, đeo cổ. Một số người để tóc búi tó quấn lên bằng miếng vải màu chàm. Đối với phụ nữ, trang phục phong phú, sặc sỡ và nhiều hoa văn hơn. Phụ nữ Dao Thanh Y để tóc dài rẽ ngôi, quấn sau gáy và quanh đầu, vuốt ngược lên thành búi. Các búi lại cột chặt với nhau bằng dây gai. Hằng ngày họ đội một cái mũ làm bằng xơ mướp, quấn chỉ đen, có gắn ngôi sao và những hàng khuy bằng bạc. Họ mặc áo màu chàm, áo dài, ống tay rộng. Cổ áo thấp có thêu chữ Vạn bằng tiếng Hán. Hai thân trước may so le nhau. Phụ nữ Dao Thanh Y mặc quần cộc, chỉ dài tới ngang đùi, ống hơi hẹp, dưới gấu không thêu. Đây là nét đặc trưng để phân biệt trang phục phụ nữ Dao Thanh Y Quảng Ninh với người Dao Thanh Y ở Bắc Giang, Tuyên Quang, Hà Giang v.v.. Yếm là vuông vải trắng, gần cổ có thêu hoa văn và được gắn bạc. Dây lưng dệt bằng chỉ 3 màu đỏ, vàng, đen. Phụ nữ Dao Thanh Phán Quảng Ninh còn bảo tồn nhiều nét trang phục truyền thống của dân tộc. Tuy nhiên, ở mỗi nơi (như Hoành Bồ, Tiên Yên…) thì lại có chút khác biệt. Như ở Tiên Yên, phụ nữ Dao Thanh Phán thường cạo trọc đầu; mũ hình hộp chữ nhật xếp bằng nhiều lớp vải chồng lên, bốn góc có 4 thanh tre cố định cho khỏi xô lệch. Bên ngoài mũ phủ một lớp khăn dài. Còn phụ nữ Dao Thanh Phán ở Hoành Bồ lại để tóc dài và không đội mũ. Áo của họ tương đối ngắn, ít hoa văn, may hơi mở ngực. Người Dao Thanh Phán ở Hoành Bồ thêu thêm chim công ở vạt trước. Dây lưng cũng vậy, nếu ở Tiên Yên nó được làm bằng vải in hoa thì ở Hoành Bồ lại được làm bằng lụa nhiều màu chập lại... Thầy cúng người Dao lại có trang phục riêng biệt với nhiều kiểu mũ khác nhau tuỳ vào việc hành lễ. Trên đầu họ đội khăn vuông màu chàm thêu chỉ nhiều màu. Khi hành lễ, thầy cúng mặc bên trong áo dài, bên ngoài áo tay lửng cổ tròn, hai thân trước có hình rồng. Thầy mặc váy màu chàm thêu hình người, hình chim công. Xà cạp của thầy bằng vải trắng thêu hoa văn bằng chỉ đen. Nhìn chung, trang phục truyền thống của người Dao có nhiều nét độc đáo mang đậm dấu ấn thủ công và gắn bó chặt chẽ với đời sống của người dân mỗi vùng. Bởi vậy, theo nghệ nhân Diềng Chống Sếnh (xã Quảng Sơn, huyện Hải Hà), để thêu được một bộ trang phục của người Dao, đặc biệt là trang phục nữ, là không hề đơn giản một chút nào. Muốn thêu theo kiểu truyền thống phải có những sợi chỉ màu và cây kim thêu to bằng cây tăm, dài cỡ chừng 5cm. Khó nhất khi thêu hoạ tiết trên áo, đó thường là hình sông núi, sóng nước… rất tinh tế, công phu. Trên mỗi hoạ tiết là cả một câu chuyện mà người thêu muốn gửi gắm. Điều khó hơn nữa là nghề thêu đều do “mẹ truyền con nối” chứ không có sách vở nào dạy. Kỹ nghệ thêu là thách thức bắt buộc với người phụ nữ Dao. Nghệ nhân Trương Thị Quý (xã Bằng Cả, huyện Hoành Bồ), bảo rằng ngày xưa bất kỳ cô gái Dao nào cũng phải thuần thục việc kim chỉ, thêu thùa… Những năm gần đây, cách ăn mặc của người Dao đã lai tạp, vốn cổ nghề thêu truyền thống của ông cha để lại cũng dần mai một, bà con thường không mấy mặn mà lắm với việc thêu thùa. Đáng mừng là hiện nay ở một số nơi, người ta đã bắt đầu quan tâm hơn đến việc bảo tồn, lưu giữ giá trị văn hoá, trong đó có nghề thêu truyền thống của dân tộc mình. Như ở Hoành Bồ đã có lớp học may thêu do nghệ nhân Trương Thị Quý (xã Bằng Cả) và Bàn Thị Vinh (xã Quảng La) truyền dạy và các lớp học này đang có xu hướng ngày một đông hơn. Thêm nữa, Khu bảo tồn văn hoá dân tộc Dao ở Bằng Cả cũng đang phát huy hiệu quả, là nơi để bà con sinh hoạt văn hoá, khôi phục nghề may thêu trang phục truyền thống, những giá trị văn hoá quý báu của dân tộc trong nhịp sống sôi động hiện nay./.

Độc đáo nữ phục người Dao quần chẹt (LV) – Khác với trang phục Dao đỏ và Dao tiền, người Dao quần chẹt tự làm ra vải mặc và từ đó họ cắt may thành các bộ y phục. Mỗi bộ y phục của phụ nữ Dao quần chẹt đều gồm khăn đội đầu (búi chấy), yếm (ti pàn), áo dài (guy), quần (quà), xà cạp (Ti keo), tua (păn nhì). Khăn đội đầu Khăn không có hoa văn trang trí, màu chàm, khăn là một đoạn vải dài 180 cm, bản rộng 30 cm (khoảng 6 vuông vải), không có hoa văn trang trí. Loại thứ hai là khăn là khăn có thêu hoa văn trang trí, có màu sắc sặc sỡ được quấn bên ngoài khăn trên. Khăn được nhuộm chàm, dài khoảng 45 cm, rộng khoảng 40 cm. Toàn bộ khăn được đều thêu kín các họa tiết hoa văn với chỉ nhiều màu, mép khăn có đính các quả bông nhiều màu sặc sỡ để trang trí. Hoa văn gồm các họa tiết: hình răng cưa, hình cây và chim. Giữa khăn thêu hình sao tám cánh tượng trưng cho mặt trời. Khăn được gấp làm bốn theo chiều dọc, các mép ở hai đầu khăn được khâu chập lại để giữ nguyên nếp. Khăn sử dụng được cả hai mặt vì mặt nào cũng có hoa văn trang trí. Áo dài Áo của phụ nữ Dao quần chẹt là loại áo dài, vải chàm. Không có công thức cắt may mà khi cắt cho ai người ta ướm thử lên người từ ngang vai đến mắt cá chân để tính số vải cần thiết. Áo mở ngực, xẻ tà, không có khuy, có nẹp cổ, áo dài chấm gót chân. Thân sau hai mép vải được khâu vào nhau từ cổ áo xuống dưới gấu tạo thành đường ghép ở giữa sống lưng. Hai thân trước rời nhau được khâu với thân sau từ nách tới chỗ xẻ tà. Nữ phục của người Dao Quần chẹt đính tua ở cổ áo, được thêu và đáp vải khá cầu kỳ, thường đáp vải màu đỏ, đen, chỉ khâu bằng chỉ màu trắng rất nổi bật, đường khâu nổi trên vải chạy từ cổ áo xuống tới gấu áo. Áo không khoét nách, có thêu hoa văn như hình con rết dài khoảng 5 - 7 cm đè lên đường khâu nổi giữa thân trước và thân sau, có đính tua. Hai vạt trước thường ngắn hơn vạt sau khoảng 15 cm. Có trang trí hoa văn và đáp vải ở gấu vạt áo trước và vạt áo sau, ở mỗi bên vạt áo trước được chia làm 3 phần bằng nhau, đáp vải đỏ và trắng. Vạt sau được chia làm 5 phần cũng đáp như vạt trước, chiều cao của mảnh vải đáp khoảng 15 cm, rộng 10 cm. Trên phía trên phần vải đáp có thêu 2 hàng hoa văn hình chữ thập ngoặc so le nhau. Phía trên nữa có thêu hoa văn hình cây thông cách điệu, chỉ thêu màu đỏ, vàng, trắng xen kẽ nhau. Giữa các cây thông cách điệu có các hình thêu tam giác nhỏ bằng hạt ngô màu đỏ rất hài hòa và đẹp mắt, có trang trí mô típ hoa văn hình cây thông và chim cách điệu, đính vải tua màu, độ lớn của mô típ hoa văn này rộng khoảng một bàn tay. Những phần xẻ của áo, cổ áo, gấu áo đều được viền vải khác màu ở bên làm cho vạt áo được cứng cáp và đẹp hơn. Khi lao động phụ nữ thường giắt vạt áo vào thắt lưng cho gọn và tiện lợi. Y phục và trang sức của người Dao quần chẹt. Quần của phụ nữ Dao Quần của phụ nữ Dao Quần chẹt là vải nhuộm chàm, cắt may theo kiểu bổ đũng, đũng được ghép bởi một miếng vải hình tam giác hoặc vải hình chữ nhật gấp chéo theo mỗi nửa bên đũng không có đường khâu. Cạp quần có dải rút, ống quần hẹp, đũng quần rộng vì vậy rất thuận tiện trong lao động và sinh hoạt. Gấu quần được đáp vải có trang trí hoa văn. Cửa ống quần thêu viền bằng chỉ đỏ, vàng, có đính tua ở mỗi bên. Quần dài tới bắp chân. Xà cạp Bằng vải màu trắng, hình tam giác nhọn dài khoảng 80 cm, rộng 30 cm, có viền vải đỏ ở cạnh dài nhất, có đính sợi 2 dây trắng làm dây buộc. Những cạnh khác của xà cạp cũng được khâu viền mép cho vải không bị sổ sợi. Khi mang xà cạp người ta đặt đầu to của nó vào cổ chân quấn ngược lên đầu gối rồi lấy dây quấn lại. Hai chân quấn đối nhau. Thắt lưng Gồm hai chiếc, một chiếc bằng vải màu chàm, một chiếc vải lụa đỏ, không trang trí hoa văn, dài khoảng 3 - 4 m, rộng khoảng 30 cm. Được quấn 2 - 3 vòng quanh bụng, hai đầu để thong, một dải thong ở phía trước, một dải thong phía sau lưng, thong nửa vòng cung ở bên hông. Phụ nữ Dao trong trang phục truyền thống. Yếm Gồm hai lớp, lớp ngoài bằng vải nhuộm chàm, trong vải trắng. Yếm hình chữ nhật, mỗi cạnh dài 28 và 30cm. Hai bên nách yếm có đáp 2 mảnh vải hình tam giác, ở hai góc của tam giác có đính dây buộc vào lưng. Dây cổ yếm được khâu bằng vải màu đỏ hình chữ V có đáy khoảng 7 cm, viền chỉ màu, hai đầu chữ V có đính dây buộc vòng ra sau cổ. Các cạnh của yếm được viền bằng vải trắng. Ở giữa ngực yếm có đáp một mảnh vải hình chữ nhật, một cạnh sát với đáy dây cổ hình chữ V. Trên đó có đính 12 hoặc 17 hàng khuy tàu sát nhau. Trên hàng khuya đó có đính 2 núm như hai hình bán cầu lồi bằng bạc, đường kính khoảng 3 cm. Đối với người già, yếm còn được đáp thêm một mảnh vải dài khoảng 15 - 20 cm để che phần bụng và rốn. Trang sức Vòng cổ của phụ nữ Dao có hai loại, loại thứ nhất là vòng làm bằng bạc, uốn theo hình tròn có nhiều cỡ to nhỏ khác nhau, hai đầu giao nhau, phụ nữ thường đeo 2 - 3 đôi, xếp theo đường kính lớn dần. Loại thứ hai là những chuỗi hạt như hạt cườm màu trắng, nhỏ bằng nửa hạt gạo nếp, được xâu thành chuỗi, đeo sát cổ, cuốn thành nhiều vòng. Khuyên tai được làm bằng bạc, có hình vòng tròn, đường kính 1 - 1,5 cm, một đầu vuốt nhỏ, một đầu xoắn ốc để lồng vào đầu kia vào khi đeo không bị rơi. Vòng tay cũng được làm bằng bạc hình tròn, uốn tròn với đường kính từ 6 - 7 cm, đeo ở cổ tay. Trang phục truyền thống của người Dao Quần chẹt không chỉ mang giá trị vật chất đơn thuần mà nó còn chứa đựng trong đó cả giá trị nhân văn, giá trị thẩm mỹ, là yếu tố tạo nên bản sắc văn hóa dân tộc, là “ngôn ngữ” thứ hai để quảng bá hình ảnh, văn hóa của dân tộc. Quá trình sáng tạo ra bộ trang phục là cả một quá trình rèn luyện đức tính kiên trì, nhẫn nại, khéo léo của cô gái Dao Quần chẹt. Nguyễn Nga Vẻ rực rỡ của trang phục phụ nữ Dao Đỏ Trang phục của người phụ nữ Dao Đỏ thể hiện sự sáng tạo, tinh tế trên từng đường kim mũi chỉ, rực rỡ như bông hoa khoe sắc giữa núi rừng Tây Bắc. Mùa xuân đang về trên khắp các nẻo đường Tây Bắc, khi hoa đào chuẩn bị bung sắc thắm cũng là lúc những chàng trai, thiếu nữ bản trên, bản dưới váy áo tung tăng đi tìm bạn. Lên Sapa, Lào Cai vào mùa này, du khách sẽ bắt gặp hình ảnh những người phụ nữ Dao Đỏ đang miệt mài thêu thùa bên vệ đường, hay bên khung cửa dệt thêu những mẫu hoa văn tuyệt đẹp. Với người phụ nữ Dao Đỏ, chuyện ăn mặc rất được coi trọng, trang phục của họ thể hiện sự sáng tạo, tinh tế trên từng đường kim, mũi chỉ. Những cô gái ở độ tuổi lên chín, lên mười đã được bà, mẹ truyền dạy cho cách kéo sợi, dệt vải hay may vá thêu thùa. Để đến khi biết làm duyên cũng là lúc các thiếu nữ biết tự may cho mình những trang phục đẹp và duyên dáng. Những người phụ nữ Dao tranh thủ thêu thùa sau phiên chợ. Ảnh: Anh Phương. Người Dao thường trồng bông trên núi, họ tranh thủ những lúc nông nhàn, không phải lên nương, rẫy để bật bông, ép hạt, se sợi, dệt vải và may trang phục. Thường vào tháng 1, tháng 2, khi những cánh đồng ít sương muối, họ tranh thủ gieo hạt, để đến ngày lấy bông, họ cho vào nồi đun qua nước sôi rồi ngâm vào nước lạnh, sau đó mới kéo thành sợi, dệt vải. Cũng như nhiều trang phục của người Dao khác, một bộ trang phục truyền thống hoàn chỉnh của người Dao Đỏ gồm khăn, mũ, áo, quần, thắt lưng, xà cạp quấn chân. Nhưng bộ trang phục đẹp, cầu kỳ phải có đúng 5 màu cơ bản phối vào nhau. Quan trọng nhất trong trang phục của họ là chiếc áo dài có màu chàm hoặc màu đen. Phụ nữ Dao Đỏ không mặc áo ngắn mà chỉ mặc áo dài, thân tay áo nối liền vào thân, không khoét nách như các loại áo dân tộc khác. Cổ áo được nẹp liền với ngực, thêu kín các họa tiết trang trí bằng chỉ màu. Phía đầu của nẹp ngực đính chuỗi hạt cườm và tua màu đỏ. Ngay từ khi còn nhỏ, các thiếu nữ đã được các bà, các mẹ truyền dạy cho kỹ thuật may vá, thêu thùa. Ảnh: Anh Phương. Phụ nữ Dao đỏ cũng chú ý đến các họa tiết ở tay áo. Thường cửa tay áo, nẹp được thêu chủ yếu bằng chỉ đỏ và chỉ trắng, hoặc chỉ vàng. Họ cũng biết làm duyên bằng một chiếc áo nhỏ bên trong, với những họa tiết tập trung ở phía ngực, cổ và lưng áo. Thường họ thêu hoặc đính cúc hoa bạc theo chiều dọc ở giữa áo, mặc bên trong chiếc áo dài. Các họa tiết thường được thêu là hình cây thông, hình dấu chân hổ, hình hoa kiệu, hình răng cưa... Khi mặc, các hoa văn được kết hợp rất hài hòa, đẹp mắt. Để biết được độ tinh xảo, kỹ thuật thêu cầu kỳ phải kể đến chiếc quần. Phía trên quần màu đen tuyền, không có hoa văn, nhưng ở phía dưới, họa tiết được thêu rất tỉ mỉ. Những hoa văn trang trí ở hai ống quần thường là hình vuông, hình chữ nhật màu đỏ, vàng, trắng hay hình cây thông, hình quả trám..., tạo nên một sự cân đối hài hòa cho toàn bộ trang phục. Người Dao Đỏ ngồi thêu bên phố núi Sa Pa. Ảnh: Anh Phương. Người ta dễ dàng phân biệt được phụ nữ Dao đỏ với các phụ nữ Dao khác qua chiếc khăn đỏ đội đầu sặc sỡ. Thường khăn được trang trí bằng các họa tiết như vết chân hổ, cây vạn hoa hay thêu cách đoạn. Khi đội lên đầu, họa tiết của các lớp hoa văn này sẽ lộ ra, tăng thêm vẻ duyên dáng cho chiếc khăn. Nhiều chị, nhiều bà còn làm những tua len bằng sợi tơ đỏ trên khăn, lúc lắc theo mỗi bước đi. Cuối cùng là hoa văn trang trí trên chiếc xà cạp, chủ yếu là hình răng cưa. Người phụ nữ thắt xà cạp không những để che phần vải không thêu hoa văn của áo dài mà còn tăng thêm vẻ sinh động cho bộ trang phục. Với tính nhẫn nại, cần cù và đôi bàn tay khéo léo, nghệ thuật tinh tế trong sử dụng màu sắc, người Dao Đỏ đã tô điểm thêm cho bộ trang phục của mình thêm phần rực rỡ, như đóa hoa ngời sắc giữa núi rừng mà không lẫn với bất cứ dân tộc nào. Anh Phương