Có một "vườn treo Babylon" khổng lồ ở Việt Nam

Nằm sâu trong vùng núi rừng hùng vĩ của Trường Sơn là VQG Phong Nha-Kẻ Bàng (PN-KB, Quảng Bình) vừa được UNESCO vinh danh là Di sản thiên nhiên thế giới lần thứ 2.

Bên trong khu vực này, có số lượng loài về động vật, thực vật nhiều hơn bất cứ vườn quốc gia nào khác của Việt Nam; hội tụ đầy đủ các loài thực vật ở cả ba miền Bắc-Trung-Nam. Có nhiều loài không tìm được bất cứ đâu trên thế giới, ngoài ở đây.

Nếu vườn treo Semiramit của xứ Babylon (Lưỡng Hà cổ đại) được xây dựng khoảng năm 600TCN bằng bàn tay con người thì "vườn treo" ở PN-KB (Quảng Bình) đã có tuổi đời từ khoảng 450 triệu năm trước. Nó cổ xưa hơn cả những hiểu biết của con người với khu vực này. Và ở các độ cao từ 800m-1.213m là một hệ thống "vườn treo" khổng lồ ẩn dấu kỳ hoa dị thảo không chỉ của xứ nhiệt đới mà còn mang màu sắc ôn đới.

Táu mọc trên đá. Ảnh: Tư liệu

“Rộng nhất hành tinh”

Năm 1966, nhà địa chất người Pháp, Pierre G từng công bố: “Núi đá vôi chiếm phần lớn diện tích trong PN-KB. Đây chính là khối núi đá vôi liên tục rộng lớn nhất của Việt Nam. Phạm vi của núi đá vôi trải rộng sang Lào có diện tích khoảng gần 200.000ha. Nếu tính toàn bộ khối núi đá vôi liên tục cả về phía Việt Nam và Lào thì đây là một trong những khối núi đá vôi rộng lớn nhất hành tinh. Tại đây, các dãy núi đá vôi phát triển hầu như liên tục, thành phần tương đối đồng nhất, độ dày trên 1.000m”.

Được hình thành từ biển Đông, các vận động kiến tạo đã đẩy đáy biển nhô lên và “nhào nặn” thành núi non kỳ vĩ nơi này. Địa hình núi đá vôi bị chia cắt rất mạnh, với những vách đá dựng đứng, xếp lớp, đỉnh lởm chởm, thường kèm theo quá trình karst do hoà tan và ngưng đọng carbonat hình thành nên các nhũ đá, măng đá, nấm đá, chuông đá, cột đá đa dạng, phức tạp, đẹp kỳ diệu trong các hang động.

Nhiều nơi đá bị mài mòn tạo nên những cổng trời, rừng đá, cầu đá, giếng đá rất kỳ thú. Giữa các vách đá thường là các thung kín dài và nhỏ, rộng khoảng 20-100m. Trong vùng núi đá vôi hầu như không có sông suối trên bề mặt, mà chỉ thấy ở vành ngoài. Những mắt hút rải rác trong các thung đưa nước thoát theo các sông ngầm.

Các đỉnh núi cao điển hình trên 800m tạo thành một dải gần như liên tục dọc biên giới Việt - Lào, trong đó có các đỉnh nhô cao tới trên 1.000m như Phu Tạo (1.174m), Co Unet (1.150m), Phu Canh (1.095m), Phu Mun (1.078m), Phu Tu En (1.078m), Phu On Chinh (1.068m), Phu Dung (1.064m), Phu Tu Ôc (1.053m), Phu Long (1.015m), Phu Ôc (1.015m), Phu Dong (1.002m). Xen kẽ giữa các đỉnh cao trên 1.000m là các đỉnh cao điển hình 800-1.000m như Phu Sinh (965m), Phu Co Tri (949m), Phu On Boi (933m), Phu Tu (956m), Phu Toan (905m), Phu Phong (902m), núi Ma Ma (835m), Phu Toc Vu (1.000m), Mã Tác (1.068m), Cổ Khu (886m), U Bò (1.009m), Co Rilata (1.128m); đỉnh cao nhất của của VQG PN-KB là đỉnh Co Preu (1.213m). Vùng karst này còn chứa nhiều bí ẩn, nhiều nơi chưa hề có dấu chân người đặt tới.

Đặc biệt nó nằm ở miền phân thuỷ giữa hai hệ thống sông: Xê Băng Hiêng và Xê Băng Phai chảy vào sông Mê Kông và hệ thống sông Son, sông Gianh, sông Đại Giang để ra biển Đông. Tài liệu của UNESCO ghi nhận như thế. Nó cũng là yếu tố quyết định hình thành "vườn thượng uyển" độc đáo bậc nhất Việt Nam.

Cảnh quan ôn đới giữa xứ nhiệt đới

Các ngọn núi đá vôi ở PN-KB đều là những cảnh quan “treo” tuyệt đẹp. Quảng Bình là xứ nhiệt đới, chiều ngang nhỏ hẹp, nhưng ẩn chứa bên trong đó nhiều bí ẩn tự nhiên chưa thể khám phá hết. PN-KB có diện tích hơn 125.000ha. Năm 2003, khi thế giới biết đến địa danh này với sự công nhận di sản thế giới về địa mạo địa chất, nó được biết đến với 2.400 loài thực vật thì năm 2015, trong hồ sơ của Ủy ban di sản thế giới do Tổ chức bảo tồn thiên nhiên quốc tế IUCN ghi nhận đến 2.934 loài.

Đa phần chúng sống trên các hệ tầng đá vôi, nơi không có đất. Một ít nhóm loài khác được phân bố trong các thung lũng có đất và các dãy núi đất khác. Nhưng tính độc đáo của chúng là treo mình trên núi đá vôi để sinh tồn. Các chuyên gia IUCN khẳng định rằng, còn nhiều loài thực vật nữa chưa hề biết đến, và chưa khám phá hết bởi ở PN-KB còn nhiều nơi chưa có dấu chân người nghiên cứu.

Các khu rừng khổng lồ treo trên núi đá vôi ở đây đều có những giống loài ảnh hưởng khí hậu ôn đới từ độ cao 800m trở lên. Trong đó, điển hình nhất là Bách xanh núi đá, một loài thực vật cổ xưa, quý hiếm, nằm trong sách đỏ thế giới và Việt Nam hiện sót lại duy nhất ngoài tự nhiên ở đây với độ thuần chủng trên diện tích 2.400ha là một kỳ quan của tự nhiên.

Leonid V. Averyanov, giáo sư từ Viện thực vật học Cômarốp, (Viện Hàn lâm khoa học Liên bang Nga), một trong các chuyên gia phát hiện ra khu rừng treo huyền thoại này đã thốt lên: “Không nghi ngờ gì nữa, việc phát hiện được khu rừng Calocedrus rupestris Bách xanh đá cùng với phức hợp loài trong đó cho thấy đây là một trung tâm đa dạng đặc hữu, đặc biệt và có ý nghĩa toàn cầu.

Phong Nha-Kẻ Bàng thêm lần nữa được UNESCO vinh danh. Ảnh: M.Q

Việc bảo tồn cấp thiết và có hiệu quả các quần xã rừng ở vùng này có thể coi là mục tiêu có tính ưu tiên cao nhất của chiến lược bảo tồn của Việt Nam. Loài Calocedrus rupestris Bách xanh đá “hoá thạch sống” từ thời đại Trung sinh”, khoảng 100 triệu năm trước.

Ông Đinh Rầu, người A Rem sống bên khu vườn treo khổng lồ này nói: “Mỗi lần nắng nóng, đi rừng, vào khu Bách xanh núi đá là mát ngay. Ngủ ở đây không có sên, vắt. Dưới xuôi nắng nóng thì ở đây mây phủ trong ngày, se lạnh, thích lắm. Đã thế, chim muông cũng nhiều vô kể, lông cánh sặc sỡ, đẹp khó tả lắm”.

10 dạng vườn treo

PN-KB có đến 10 kiểu thảm thực vật, mà giới nghiên cứu vẫn nôm na gọi là 10 kiểu vườn treo với 15 kiểu sinh cảnh. Nó nhiều hơn bất cứ khu bảo tồn nào ở Việt Nam. Đặc biệt, ở đây tồn tại kiểu rừng kín thường xanh nhiệt đới trên núi đá vôi ở độ cao trên 700m với diện tích 22.500ha là kiểu rừng độc đáo nhất Việt Nam và trên thế giới. Nó tuyệt vời đến mức năm 2000, Tổ chức bảo tồn quốc tế WWF phải đưa vào danh sách một trong 200 trung tâm đa dạng sinh học cực kỳ quan trọng của thế giới.

Bên trong rừng mưa Kẻ Bàng, các loài cây đều chen chúc sinh sống từ tầng thấp đến núi cao đá vôi. Từ địa y, rêu tảo đến những loài cổ thụ như Táu đá hoặc Bách xanh... chúng sống ở các vườn treo từ 700 đến hơn 1.200m không có đất, nhưng các loài đều có sức tiến hóa độc đáo.

Ở khu rừng Táu đá hay Bách xanh sinh sống từ cổ xưa đến nay, bộ rễ của chúng to bạnh, hoặc nhỏ bé “khoan” sâu vào các kẻ nứt của đá vôi để hút chất mùn làm dinh dưỡng nuôi thân cây. Các dạng cây già cỗi, mục rỗng, chết đi, theo thời gian chúng sẽ phân hủy, tạo ra dinh dưỡng nuôi lại con cháu của chúng. Cơ chế sinh tồn của chúng ở hoang mạc đá vôi rất khắc nghiệt nhưng tiến hóa để thích nghi vô cùng vi diệu.

Thế nên chúng luôn gây ngạc nhiên đối với các nhà nghiên cứu khi biết trên các vùng núi đá vôi không có đất nhằm tạo dinh dưỡng. Những lớp lá rụng xuống, lâu dần ẩm ướt, mục đi đều được bộ rễ tranh thủ, không bỏ phí bất cứ thứ gì.

2.934 loài thực vật ở rừng mưa Kẻ Bàng còn tiến hóa xa hơn để lấy chất dinh dưỡng từ phía biển trong một số tháng. Khi mùa mưa bão đến, gió mùa đưa hơi nước từ biển vào, trong thành phần các loại vi chất bốc lên từ hơi nước, có khí ni-tơ rất ít đi theo, chúng hấp thụ bằng cơ chế riêng từ lá. Ngoài ra, những xác động vật và xác của hơn 3.000 loài vi sinh vật nhỏ bé dưới tán chúng cũng góp thêm khí ni-tơ cho các loài thực vật trên núi đá vôi.

Tất cả đều được tiêu thụ hết mức để sản xuất ra môi trường trong lành và cảnh quan hùng vĩ. Cây sống trên đá vôi không thẳng tắp, cong vênh, xoắn lại như dạng bonsai khắc khổ, nhưng chúng tạo nên các khu vườn treo đẹp hơn cả vườn thượng uyển. Giới nghiên cứu khẳng định, nếu không may chúng bị biến mất do một tai biến nào đó thì phải mất hàng thế kỷ mới có thể hồi phục lại.

Chính vì thế, mà UNESCO mới xác nhận Di sản thế giới lần thứ 2 bằng hai tiêu chí hàng đầu gồm: PN-KB là ví dụ nổi bật đại diện cho các tiến trình sinh thái trong sự tiến hóa và phát triển của các hệ sinh thái trên cạn. PN-KB sở hữu môi trường sống tự nhiên có ý nghĩa nhất đối với việc bảo tồn đa dạng sinh học.

Theo Minh Phong-Minh Quê/Báo Quảng Bình