Ngày nay, kiến trúc nhà gỗ Việt Nam được coi như là một di sản văn hóa quý giá, bởi đây là điển hình của một nền kiến trúc mang đậm tính nhân văn được tạo dựng qua nhiều thời kỳ lịch sử của dân tộc, gắn liền với môi trường thiên nhiên, xã hội với các quan niệm về vũ trụ, nhân sinh, phong tục tập quán cũng như ý thức thẫm mỹ từ cộng đồng tồn tại trên các vùng miền đất nước. Nhà gỗ xưa luôn gắn liền với hai yếu tố “thổ” và “mộc”, đất – gỗ là nền cho sự vững chắc của ngôi nhà.
Nói đến nhà gỗ Việt Nam, người ta thường nhắc đến kiến trúc nhà rường Huế. Nhà rường là một loại kiến trúc cổ, ra đời vào khoảng thế kỷ XVII, dưới triều đại phong kiến Việt Nam. Mặc dù chịu ảnh hưởng của lối kiến trúc Trung Hoa nhưng nhà rường Huế vẫn mang nét riêng biệt của người Việt. Gọi là rường bởi vì có nhiều rường cột, rường kèo, mè với lối kiến trúc theo chữ Đinh, Khẩu hoặc chữ Công. Gian trong nhà rường được tính bằng các hàng cột trong nhà, không có vách ngăn.
Nhà rường Huế thường có 5 gian, gồm 3 gian chính và 2 gian phụ (thường gọi là chái), cá biệt cũng có nhà đến 7 gian (5 gian chính và 2 gian phụ). Giữa nhà có hàng cột cái (cột chính) cao to, các cột cái liên kết với kèo để đỡ khung nhà và mái. Bốn góc nhà có bốn cột quyết để đỡ kèo quyết và chúng được phân chia thành đông hậu, tây hậu, đông tiền, tây tiền. Bốn cột đấm ở vách đông, tây đỡ các kèo đấm thả xuôi từ cột cái. Các cột cái và cột quân chia không gian nhà ra làm ba phần: gian chính giữa lẫn hai gian bên thờ phụng, tiếp khách. Hai chái hai bên là hai buồng gọi là đông phòng và tây phòng. Nhà rường Huế có kích thước nhỏ. Nhà một gian hai chái ít khi dài quá 8 mét. Ngôi nhà rường 3 gian 2 trái dài nhất cũng chỉ khoảng 12 mét. Nhìn chung, nhà rường được thiết kế một cách kiên cố, vững chải và dù nhà rường lớn đến mức nào thì vẫn thường theo quy tắc hội đủ ba tiêu chuẩn: vững chắc, tiện nghi và dung hòa với kết cấu chặt chẽ, bao quanh nhau hợp lý.
Mặc dù là di sản đặc trung của Huế, nhưng nhà rường ngày nay không chỉ là của riêng đất Cố đô. Nhiều mô hình nhà rường đang được phục dựng ở nhiều vùng miền trong cả nước.
Cũng như nhiều mô hình nhà gỗ xưa khác ở Bình Dương. Ngôi nhà cổ này đã được chủ nhân của nó dựng lên theo đúng đặc trưng của kiến trúc nhà rường Huế, phục chế đúng nguyên bản loại hình nhà cổ này, từ việc mua các khung nhà và phục hồi lại đến việc tìm các thợ chạm có tay nghề để chạm trổ hoa văn đúng như nguyên bản. Từng viên ngói lợp, từng cánh cửa mang đậm nét kiến trúc nhà rường cũng đã được chủ nhân không ngại công sức đi tìm và phục chế lại.
Khi làm nhà, gia chủ xem phong thuỷ lựa chọn hướng, phù hợp với tuổi của chủ nhân để có được “thế nhà” tốt, thuận lợi cho việc làm ăn, sinh sống sau này của gia đình. Ngôi nhà được dựng trong không gian san vườn rộng thoáng, có cổng lớn và có lối đi dẫn từ cổng vào nhà, nhưng muốn vào nhà, khách phải đi rẽ sang hai bên lối dẫn vào chứ không đi thẳng trực tiếp vào. Vườn được thiết kế công phu không kém gì ngôi nhà chính. Tổng thể nhà vườn được quy hoạch kiến trúc theo các nguyên tắc của thuật phong thủy. Trong vườn, cây cối đem trồng được chọn lựa rất kỹ. Mỗi thứ cây đều có một ý nghĩa đặc trưng nào đó, nhằm hướng đến sự hưng thịnh cho gia chủ. Hay nói cách khác, ngôi nhà rường truyền thống không hiện hữu trần trụi giữa thiên nhiên trống trải như một thách thức hay phô trương tác phẩm từ bàn tay con người mà chúng thường hòa mình vào tổng thể thiên nhiên với cây xanh, rêu, đá, hoa, trái, nước... như một phần quan trọng làm nên sự hoàn chỉnh cho không gian kiến trúc, nhà và vườn, người và cảnh, cây cỏ và mây nước… cùng tồn tại, hòa quyện với nhau trong một tổng thể hài hòa đầy sắc màu nhân văn.
Sự độc đáo và tinh túy nhất của những ngôi nhà rường chính là những nét chạm trổ trên các cột gỗ, bao lam chạm khắc công phu, cầu kỳ… mỗi đòn, kèo, cột... trong nhà thật sự là một bức họa nổi bật, kể cả những chi tiết nhỏ nhất tận trong ngóc ngách không ai để ý cũng không bao giờ bị bỏ sót khi chạm trổ và đây cũng chính là “linh hồn” của nhà rường, được giữ gìn từ đời này sang đời khác như là một giá trị tinh thần linh thiêng của nhiều thế hệ. Tùy theo ý thích của gia chủ mà trên các hàng cột người ta chạm cách điệu hoa văn: tứ quý, bát bửu, hoa lá, chữ nho… với mong muốn sống lâu, thịnh vượng. Để tạo nên một tác phẩm nghệ thuật nhà rường độc đáo, ngoài những nét đẹp kiến trúc cổ kính, còn đỏi hỏi ở kiến thức và gu thẩm mỹ của gia chủ trong việc sắp xếp, bày trí nội thất bên trong một cách bắt mắt và phù hợp nhất. Bởi thực tế, để dựng được một ngôi nhà gỗ đúng với đặc trưng nhà cổ xưa không phải là đơn giản.
Việc dựng một ngôi nhà rường luôn là một sự kiện trọng đại. Thường là người đến tuổi 50 “Ngũ thập tri thiên mệnh” thì mới dám dựng nhà. Rồi ngôi nhà và khu vườn gắn liền với nó đều được chăm chút rất cẩn thận, bởi nó chính là cái để thể hiện thể hiện trình độ văn hóa và vị trí xã hội của chủ nhân. Ngày nay, khi đời sống kinh tế phát triển, nhiều người đang có xu hướng hoài cổ, đầu tư phục dựng lại những ngôi nhà gỗ xưa, và những người này thường có sở thích tạo dấu ấn cá nhân vào ngôi nhà rường của mình bằng cách tham gia vào kiến trúc vốn có từ hàng trăm năm trước của nhà rường. Tuy nhiên, những nhu cầu cải biên trong kiến trúc của nhà rường Huế, dù để đáp ứng yêu cầu kinh doanh hay sở thích cá nhân, đều cần phải tôn trọng giá trị kiến trúc đặc trưng của nhà rường cổ, phải giữ cho được nét tinh hoa kiến trúc cùng phong cách tao nhã của một không gian cổ kính luôn tồn tại cùng nhà rường.
Khác với nhà rường Huế, kiến trúc nhà rường của vùng Nam Bộ vẫn mang một nét đặc trưng riêng biệt. Tại Bình Dương hầu như có đủ các kiểu nhà thường thấy ở Nam Bộ. Trong đó kiến trúc nhà chữ Đinh là loại nhà phổ biến nhất kiểu nhà này có hai căn, căn nhà trên nằm ngang và căn nhà dưới nằm xuôi, đòn dông của hai căn nhà này thẳng góc với nhau, giống như chữ Đinh trong Hán tự. Đặc điểm của nhà chữ đinh là cửa cái của nhà trên trổ ở chiều dài của ngôi nhà, còn cửa cái của nhà dưới trổ ở chiều rộng (tức ở đầu hồi nhà), do đó cửa cái hai căn nhà trên và nhà dưới đều mở ra cùng một hướng, có chung mái hiên, tạo sự đồng nhất cho toàn bộ ngôi nhà. Kiến trúc nhà chữ Đinh thể hiện ý thức về trật tự phong kiến rất rõ. Nhà trên quan trọng vì là nơi thờ cúng tổ tiên nên thường bề thế cao hơn nhà dưới, phần lớn nhà chữ Đinh tại Bình Dương đều thuộc dạng nhà chữ Đinh có cầu nối đặc trưng của miền Trung, tức là nhà có phần trung gian nối vách và mái giữa nhà trên và nhà dưới thành một tổng thể chứ không tách rời nhau. Tính chất chung của nhà cổ Nam bộ, đó là có kết cấu nhà cột giữa và nhà rường theo hệ thống khung chịu lực truyền thống như ở miền Bắc, miền Trung. Phổ biến hơn nhà cột giữa, nhà rường Nam Bộ có không gian trong khá rộng rãi. Một số nhà rường biến thể có mái ngói kéo sà thấp xuống. Bên ngoài nhìn vào kiểu “mái xụ” này thấy nhà có vẻ thấp, nhưng bước vào bên trong sẽ thấy hệ thống kèo cột và trần nhà rất cao làm cho nhà thoáng mát vì kiểu mái đó có tác dụng che mưa và ánh nắng chói chang của vùng nhiệt đới, đồng thời hạn chế được tầm nhìn từ bên ngoài.
Nhà ông Trần Công Vàng ở thị xã Thủ Dầu Một – một trong những ngôi nhà cổ ở Bình Dương được công nhận Di tích lịch sử văn hóa Quốc gia vào năm 1993 có kiến trúc nhà rường theo kiểu chữ Đinh, gồm 5 gian 2 chái, dài 24 mét, ngang 22 mét, với 6 hàng cột, đầu kèo được chạm trổ tinh xảo, đặc biệt hơn cả là giàn kèo cột đều được lắp ghép tự nhiên, toàn bộ ngôi nhà không sử dụng một cây đinh. Phần trang trí bên trong ngôi nhà là phần làm cho du khách thích thú nhất, đó là sự chạm khắc công phu, từ chân cột đến mái nhà, bàn ghế, tủ ghế, trang thời, các khung cửa, các ô lồng cho đếntừng câu đối, liễn, những bứctranh tứ bình… tất cả đều được chạm trỗ, sơn thếp cẩn xà cừ công phu khéo léo, làm cho ngôi nhà tráng lệ mà trang nghiêm, thể hiện tính ước lệ tượng trưng, ước muốn một cuộc sống bình yên, hạnh phúc và một nết sống nhân nghĩa, đạo đức…
Hầu hết nhà cổ tại Bình Dương thuộc giai đoạn nữa cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX còn tồn tại cho đến ngày nay đều nhở kỹ thuật xây dựng kiên cố với các loại danh mộc quý, chắc như lim, căm xe, cà chất… Mỗi ngôi nhà vừa là công trình kiến trúc tài hoa, vừa chứa đựng những tác phẩm điêu khắc phản ảnh các giai đoạn của nền mỹ thuật Nam Bộ.
Trên vùng đất trù phú được thiên nhiên ưu đãi nên nhìn chung dân cư Nam Bộ có đời sống ổn định, văn hóa phát triển. Ngày nay dấu ấn xưa phồn hoa, đô hội ở Nam Bộ vẫn còn được lưu giữ qua nhiều ngôi nhà cổ, một loại hình di tích văn hóa độc đáo của vùng đất này.
Góp phần tạo nên những kiến trúc nhà cổ đầy tính nghệ thuật trên vùng đất Nam Bộ – Bình Dương, còn phải kể đến những bàn tay khéo léo của những người thợ mộc vùng đất Thủ Dầu Một xưa. Với tay nghề giỏi nức tiếng, “ thợ Thủ” không chỉ hành nghề ở Bình Dương mà còn ở nhiều nơi khác. Những thế hệ nghệ nhân đất Thủ đã trải nghiệm tài nghệ của mình và lưu danh về kỹ thuật xây cất và nghệ thuật trang trí nội thất những ngôi nhà trên khắc vùng Nam Bộ.
Những nghệ nhân nghề mộc khéo léo, tài giỏi của Bình Dương xưa đã để lại những tác phẩm nghệ thuật của mình trên các đùi ếch, trên “lá dung” đầu kèo, hoành phi câu đối, bàn ghế, tủ thờ… được chạm, cẩn tinh xảo, làm nổi bật sắc gỗ mộc thanh cảnh, vàng óng, đỏ tươi và sắc mun ánh ghời bóng loáng của sơn tan, của xà cừ… tạo nên vẻ đẹp sinh động nhưng chứa đựng sự tôn nghiêm trong từng ngôi nhà cổ xưa.
Ngày nay, những ngôi nhà cổ không còn nhiều nữa, nhưng mỗi ngôi nhà được coi như một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, luôn bền bỉ chống chọi với nắng nóng, mưa dầm khắc nghiệt của thời gian và nhà rường không đơn thuần là tài sản của từng cá nhân, của từng địa phương mà nó đã trở thành tài sản văn hóa chung của dân tộc. Và có thể nói, ngôi nhà rường là sản phẩm trí tuệ của con người, nó không chỉ là thành tựu của sự chọn lọc những giải pháp tối ưu trong xử lý kỹ thuật mà còn là một tác phẩm nghệ thuật về kiến trúc đã được đúc kết và hoàn thiện qua nhiều thế hệ. Không gian văn hóa của nó hàm chứa những dạng ngôn ngữ ẩn dụ, và là sự khám phá cho những ai muốn tìm hiểu về con người, lịch sử văn hóa của dân tộc.
Thú chơi nhà cổ lắm công phu và tốn kém, để dựng được một ngôi nhà rường truyền thống, gia chủ phải bỏ ra chi phí hàng tỉ đồng, thậm chí hàng chục tỉ đồng. Mặc dù vậy, thiên hướng vọng cổ hiện đang khá phổ biến, ở Bình Dương cùng với những di sản văn hóa nhà cổ mang đặc trưng vùng Nam Bộ xưa, ngày càng có nhiều mô hình nhà cổ mang đậm đặc trưng đa dạng của các vùng miền trong cả nước. Và trong bối cảnh những công trình kiến trúc cổ, di tích nhà cổ ngày một xuống cấp, rất cần sự quan tâm, trùng tu bảo vệ di tích của các cấp – ngành, thì thị hiếu phục dựng nhà cổ của một sống người dân đã góp phần không nhỏ trong việc đưa giá trị văn hóa truyền thống tiếp cận với công chúng, nhất là giới trẻ, giúp giới trẻ hiểu rõ những bản sắc văn hóa của người Việt xưa. May mắn là hiện nay vẫn còn những công trình nhà rường được phục dựng hết sức công phu với chính sự hiểu biết và tâm huyết của những người vọng cổ và chuyện của mỗi ngôi nhà này cũng chính là chuyện của những con người sáng tạo ra nó, sống và gìn giữ để nó trường tồn với thời gian, lịch sử của dân tộc./.
Lê Linh – Quang Tuấn
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét