Chùa Dạm - Điểm đến hấp dẫn ở Bắc Ninh

Vị trí: Chùa Dạm thuộc xã Nam Sơn, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh.

Ðặc điểm: Là danh lam thắng cảnh điển hình, được xây dựng từ đời Lý. Khởi công năm 1086 và hoàn thành năm 1094, chùa Dạm là một công trình đồ sộ uy nghiêm, nằm dựa vào sườn ngọn núi cao nhất trong dãy Lãm Son, trên bốn lớp nền dài 120m, rộng 70m ghép bằng đá. Căn cứ vào các thễ tịch cổ, chùa Dạm được Vua Lý Nhân Tông ( 1072- 1127) cho xây dựng vào năm Quang Hựu thứ 2 (1086). Để tiện vận chuyển nguyên vật liệu phục vụ công trình, vua cho đào ngòi Con Tên từ chân núi Lãm Sơn chạy thẳng ra sông Đuống. Năm 1087, "Vua ngự đến chùa Lãm Sơn, đến đêm ban yến cho các quan. Vua làm 2 bài Lãm Sơn dạ yến". Công trình làm trong 9 năm mới xong. Vua ban tên chùa là Cảnh Long Đồng Khánh, lại thân đề biển bằng chữ Triện.
Năm Long phù nguyên hóa thứ 5 (1105), vua Lý Nhân Tông cho xây thêm ba tháp đá nữa. Chùa làm xong (1094), Vua ban 300 mẫu ruộng tự điền để nhà chùa có hoa lợi hương khói và 7 gia đình ở mé dưới núi được giao việc chuyên đóng - mở cửa chùa. Về sự bề thế của chùa Dạm, dân gian đã lưu truyền qua câu ca: "Mười lăm trăng náu, mười sáu trăng treo, mười bảy phẩy giường chiếu, mười tám đóng cửa chùa Dạm", có nghĩa là cứ sau ngày rằm người ta đóng cửa chùa, bắt đầu từ xẩm tối đến lúc trăng lên cao mới đóng hết tất cả các cửa.

Chùa đặt ở sườn núi phía nam của dãy Lãm Sơn, chính giữa ngọn cao nhất. Núi Rùa làm tiền án, ngòi Con Tên làm Minh Đường bên tả có Thanh Long, bên hữu có Bạch Hổ chầu về. Chừa Dạm hội tụ đủ huyết mạch linh thông theo thuyết phong thủy. Chùa dựa hẳn vào sườn núi và 4 lớp nền đá trườn theo sườn núi vừa tôn tầm cao công trình vừa tạo dáng vẻ uy nghiêm, hài hòa với cảnh quan thiên nhiên chung quanh Hơn nữa tránh được nạn lụt lội ở vùng "rốn nước". Quế Võ lắm đồng sâu ruộng trũng. Chiều dài của lớp nền 120m, rộng 70m. Tổng cộng diện tích gần 8.000 m2. Bốn lớp nền được bó ghép bằng đá tảng (mỗi viên có kích thước 50x60 cm). Các lớp đá được cấu tạo choãi chân đế, chếch khoảng 70 độ và có độ cao 5-6 m. Mỗi cấp giật lùi vào khoảng 1,5m làm tăng sự ổn định, vững chắc của nền. Đường lên xuống mỗi lớp nền khá rộng (khoảng 25 bậc đá). Lớp nền thứ nhất gọi là "bãi hội", hằng năm cứ đến mồng 8 tháng 9, nhân dân ba thôn (Triều, Trung, Trị) và 18 xã thuộc huyện Võ Giàng cũ tổ chức lễ hội và vui chơi ở đây. Còn 3 lớp nền phía trên dựng các cụm kiến trúc lộng lẫy, nguy nga (điện đường, long vũ, bảo tháp...).

Không chỉ có công trình kiến trúc quy mô, chùa Dạm còn độc đáo bởi nghệ thuật tượng đài hoành tráng. Trên lớp nền thứ hai của chùa, thời Lý đã dựng tượng đài. Khu bên phải (của chùa) hình vuông, mỗi chiều 7 m, cao 2m đều kè đá đục chạm rất sâu hoa văn sóng nước (kiểu thức thời Lý). Khu đất bên trái (của chùa) hình tròn đường kính 5m, cao 1m. Ngay giữa khu đất hình tròn có một cột biển bằng đá nhám liền khối cao 5m (không kể phần ngọn bị gãy). Cột biền ấy gồm hai phần: khối hộp vuông ở dưới làm đế (gắn sâu vào lớp lối đá mạ của núi), khối trụ tròn ở trên (có đường kính 1,5 m). Đoạn dưới của khối trụ tròn chạm nổi đôi rồng đuôi giao nhau, thân hình uốn lượn mềm mại quanh cột, đầu nghểnh cao cùng chầu vào viên ngọc tỏa sáng. Đầu rồng có mào lửa bốc lên, chân rồng năm móng nhọn sắc. Bộ đài là ba vòng tròn chạm hoa văn sóng nước (sóng xô, sóng cuộn). Hai hình tròn và vuông ở lớp nền thứ hai tượng trưng Vũ Trụ theo quan niệm người xưa: "Trời tròn, đất vuông". Cột đá khổng lồ là biểu tượng Linga (sinh thực khí) thể hiện ước vọng mưa thuận gió hòa, vạn vật phồn thịnh, sinh sôi nảy nở cửa cư dân Việt chuyên canh lúa nước.

Việc chọn cột đá lớn nguyên khối (loại đá nhám bản địa) để làm Linga và chạm đá thành nhiều vòng sóng nước để làm Yoni chứng tỏ trình độ phân thạch, trình độ điêu khắc tài ba đồng thời cũng bao hàm tễ tưởng thâm thúy, cao siêu của tổ tiên người Việt. Cột biển - tượng đài hoành tráng ở ngoài trời (tồn tại hơn 9 thế kỷ) đã trở thành niềm tự hào của nền điêu khắc Việt Nam. Nhiều nghệ sĩ đã say mê chiêm ngưỡng cột biển đó in bóng ấn tượng, kỳ ảo vào núi non, đồng ruộng sông ngòi ở các thời điểm khác nhau khi mặt tròi chiếu rọi. Với những công trình ở chùa Dạm, có thể coi vương triều Lý là vương triều mở đầu cho nghệ thuật kiến trúc và tạo hình tượng đài hoành tráng của quốc gia Đại Việt.

dulichvtv.com

.

Huyền bí Chùa Dạm

Chùa Dạm, tên chữ là Cảnh Long Đồng Khánh tự hay Đại Lãm Tự là ngôi chùa cổ ngàn năm tuổi nằm ven sườn phía nam núi Đại Lãm (xã Nam Sơn, thành phố Bắc Ninh). Dù trải bao biến cố thời gian, chùa vẫn giữ được những vết tích gợi nhắc về một công trình kiến trúc từng được mệnh danh là đại danh lam thắng cảnh thời nhà Lý.

Bất cứ ai lần đầu đến thăm chùa Dạm chắc hẳn đều không khỏi ngỡ ngàng trước cảnh sắc tuyệt đẹp ở đây. Từ chân núi dẫn lên chùa là con đường sỏi đá quanh co, một bên cây cối xanh tốt um tùm, một bên đồng rộng, sông nước mênh mông hút tầm mắt. Không gian tĩnh mịch tách biệt với những xô bồ, náo nhiệt của cuộc sống. Ngôi chùa ở lưng chừng núi giữa thiên nhiên, đất trời khoáng đạt. Dù chỉ còn lại nền móng xưa cũ nhưng mỗi bậc đá rêu phong, mỗi nét chạm trổ hoa văn tinh tế đều như mở ra những giả thiết kiến trúc và cả những huyền tích gắn liền với đất và người nơi đây.

  

Ngôi chùa nhỏ được người dân dựng tạm trên nền cũ để thờ phật.

Theo sử liệu thì chùa được Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan và vua Lý Nhân Tông cho xây dựng vào năm 1086, đến năm 1094 thì hoàn thành. Chùa nằm trong quần thể 2 mẫu Bắc Bộ với 4 tầng cấp cao dần bám theo độ cao của sườn núi. Các tầng cấp đều có nhiều công trình kiến trúc khác nhau, trong đó chùa ở vị trí trung tâm. Đường nối mỗi cấp gồm 25 bậc đá đẽo gọt vuông vắn và đều được đắp kè đá chống xói lở. Điểm nhấn kiến trúc của quần thể chùa chính là 3 cây tháp đá, có tháp xây dựng 5 năm 6 tháng mới hoàn thành. Chùa ban đầu có kết cấu 12 tòa nhà (hay còn gọi là thập nhị lâu đài). Đến thời Lê Trung Hưng, chùa được tôn tạo lại với quy mô lên tới hơn 100 gian. Sự bề thế của chùa đến nay vẫn còn được dân gian lưu truyền qua bài vè: “Mười năm trăng náu/Mười sáu trăng treo/Mười bảy phẩy giường chiếu/Mười tám đóng cửa chùa Dạm”.

 

Giếng cổ phía sau chùa gắn liền với sự tích bà Tấm.

Trải qua biết bao biến cố thăng trầm của hơn 1.000 năm lịch sử, phần lớn các công trình kiến trúc ở chùa Dạm đã bị tàn phá nhưng những dấu tích còn lại vẫn đủ để gợi nhắc về vẻ đẹp mỹ lệ của ngôi chùa từng được ca tụng là đại danh lam thắng cảnh thời Lý. Trong đó, nguyên vẹn nhất phải kể đến cây cột đá chạm rồng uy nghi án ngữ ngay phía trước khu vực cổng chùa. Theo đo đạc cho thấy không tính phần chôn sâu dưới đất thì cột đá cao gần 5m. Cấu trúc điêu khắc được chia làm 2 phần: Phần dưới hình vuông, phần trên hình tròn. Khối hộp vuông ở dưới có tiết diện 1 cạnh 1,4m và một cạnh 1,6m. Phần tròn trên thu nhỏ hơn một chút nhưng đường kính cũng lên tới 1,3m. Kiểu kiến trúc này biểu trưng cho quan niệm trời tròn đất vuông. Điểm nhấn của cây cột đá là phần điêu khắc rồng theo phong cách mỹ thuật thời Lý. Đôi rồng được chạm khắc chi tiết, tỉ mỉ với 5 móng sắc nhọn, bờm thành búi, thân giống rắn quấn chặt cột đá, đuôi ngoắc vào nhau, miệng ngậm ngọc, đầu vươn cao chầu mặt trời uy nghi, sinh động. Các nhà sử học đánh giá cây cột đá này là công trình kiến trúc đặc sắc bậc nhất thời Lý còn lưu truyền lại cho hậu thế. Trải bao mưa nắng và sự tàn phá trong chiến tranh, cây cột vẫn đứng và những bí ẩn xung quanh cây cột đá chùa Dạm đã khiến biết bao nhà nghiên cứu phải lao tâm khổ tứ với muôn vàn giả thiết khác nhau. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có giả thiết nào đủ thuyết phục để giải mã công trình điêu khắc độc nhất vô nhị này.

 

 Cây cột đá linh thiêng nghìn năm tuổi.

Để tìm hiểu hướng phục dựng chùa Dạm, cuối năm 2011, tỉnh Bắc Ninh đã mời các chuyên gia tiến hành khai quật khảo cổ trên toàn bộ khuôn viên chùa với diện tích hơn 300 m2. Qua quá trình khai quật phát hiện chùa vẫn còn lưu giữ được nhiều dấu tích có giá trị lịch sử cao như những bức tường kè đá khổng lồ được xếp bởi hàng nghìn phiến đá cắt gọt cẩn thận; các tầng cấp nền móng và hệ thống trụ sỏi lớn đường kính trên 1m. Số trụ sỏi tìm thấy còn khá nguyên vẹn, có nét tương đồng với trụ sỏi ở Hoàng Thành Thăng Long. Bên cạnh đó, hàng loạt di vật được tìm thấy ở đây cũng thể hiện rõ dấu ấn nghệ thuật thời Lý. Tiêu biểu là những hình đầu rồng nhỏ, gạch ngói khắc hình rồng phượng, sen dây, cúc dây hay những chân cột đá chạm nổi hình cánh sen…

Gần đây nhất, qua khai quật mô đất đối diện với khu vực cột đá đã phát lộ dấu tích của một tháp đá lớn. Bình đồ tháp vuông, mỗi cạnh rộng 8,4m. Các họa tiết trang trí ở chân tháp đều là hoa văn thời Lý. Theo tính toán, tháp đá này có thể cao từ 25 đến 30m, hoàn toàn tương xứng với những ghi chép trong các tư liệu lịch sử. Sự phát lộ di tích tháp đá đã đặt ra thêm những giả thiết cho mối liên hệ với cây cột đá phía đối diện và càng khẳng định quy mô cũng như tầm vóc của chùa. Ông Nguyễn Duy Nhất, Giám đốc Ban quản lý di tích tỉnh cho biết: “Công tác khai quật khảo cổ chùa Dạm đã tiến hành xong ở cấp nền thứ 3 và sẽ được tiếp tục trong thời gian tới. Sau khi hoàn thành, trên cơ sở những kết quả thu được, các chuyên gia sẽ họp bàn đánh giá để đưa ra phương án phục dựng tối ưu nhất sao cho vừa hài hòa theo kiến trúc tổng thể, vừa gìn giữ, phát huy được những giá trị vốn có của chùa”.

Với những gì còn sót lại, chùa Dạm xứng đáng là ngôi chùa cổ ngàn năm tuổi như những gì được miêu tả trong sử sách. Vẻ đẹp và hồn cốt của ngôi chùa vẫn còn vẹn nguyên với thời gian. Một lần về thăm chùa Dạm để được thả lòng mình cùng với thiên nhiên đất trời, để được thưởng ngoạn của đường nét kiến trúc và chiêm nghiệm những giá trị vĩnh hằng của lịch sử. Chẳng thế mà vua Trần Nhân Tông trong một lần du lãm đến đây đã xúc cảm để lại hai câu thơ: “Mười hai lâu đài khoe tranh vẽ/ Ba ngàn thế giới lọt mắt thơ”.

Bài và ảnh: Thương Huyền

Bắc Ninh: Ngôi chùa có cột biểu lớn nhất

(PGVN) Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu, cột đá tròn và khối chân đế vuông biểu hiện cho trời và đất nhưng xét tổng thể, cột đá chùa Dạm chính là biểu tượng của sinh thực khí Linga - Yoni (nét đặc trưng trong tín ngưỡng phồn thực của người Việt xa xưa)

Chùa Cảnh Long Đồng Khánh thường gọi là chùa Dạm (hoặc chùa Tấm Cám) tọa lạc trên sườn núi Dạm (Đại Lãm) thuộc xã Nam Sơn, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh. Theo sử sách, chùa được khởi dựng từ năm 1086 thời vua Lý Nhân Tông. Chùa được xây dựng trong suốt 8 năm với quy mô to lớn.

Nguyên bản chùa Dạm có tới 99 gian và là nơi Nguyên Phi Ỷ Lan về tu hành vào lúc cuối đời. Ngày nay, chùa xây dựng nhỏ trên nền cũ, trước chùa có một tấm bia đặt trên lưng rùa.

Chùa Dạm ngày nay chỉ còn là một ngôi chùa nhỏ nằm trên nền thứ 2 của

Đại tự xưa

Nét nổi bật của chùa Dạm là cột đá ở cấp thứ hai thường được gọi là cột biểu chùa Dạm. Cột biểu gồm hai khối đá chồng lên nhau cao trên 5m (phần ngọn nay đã gãy). Phần dưới là khối hình hộp, tiết diện gần vuông (cạnh 1,4m x 1,6m). Phần trên là khối hình trụ có tiết diện tròn (đường kính 1,3m) được chạm nổi đôi rồng lớn quấn quanh cột, đầu rồng ngẩng cao, miệng ngậm ngọc, chầu vào hình mặt trời tỏa sáng. Đầu rồng có mào, bờm, tóc bay bốc lên cao như ngọn lửa. Thân rồng to, mập uốn khúc quanh cột. Hai chân phía trước của rồng có móng sắc, nhọn, giơ cao nâng viên ngọc dưới cằm.

                                         Ảnh Võ Văn Tường

Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu, cột đá tròn và khối chân đế vuông biểu hiện cho trời và đất nhưng xét tổng thể, cột đá chùa Dạm chính là biểu tượng của sinh thực khí Linga - Yoni (nét đặc trưng trong tín ngưỡng phồn thực của người Việt xa xưa). 

Chùa Dạm thuộc xã Nam Sơn, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh. Chùa sở hữu kỷ lục: Ngôi chùa có cột biểu lớn nhất.


Chú thích: Tư liệu được cung cấp bởi Kỷ lục Việt Nam