Chùa Non Xuân và tín ngưỡng thờ thần Độc Cước

Tượng thần Độc Cước trong chùa Non Xuân. Chùa Non Xuân có tên nôm là chùa Khánh thuộc xã Lương Phong (Hiệp Hoà). Ngôi chùa toạ lạc ở đầu thôn Khánh, cách trục đường quốc lộ 37 không xa khoảng 100m về hướng đông. Đây là ngôi chùa cổ được xây dựng từ thời Lê, là nơi thờ Phật đồng thời còn kết hợp tín ngưỡng dân gian bản địa thờ thần Độc Cước và người có công tu sửa xây dựng ngôi chùa là Trần Đình Ngọc cùng dòng họ Trần ở Lương Phong.

Tấm bia đá tạo dựng năm 1738 niên hiệu Vĩnh Hựu thứ tư đời vua Lê Ý Tông cho biết, thời gian này xây dựng chùa với các toà tam quan, thiêu hương, tiền đường, hành lang, gác chuông và những người công đức tu sửa, tạo tượng trong chùa. Đã qua hơn 200 năm, đến nay chùa Non Xuân vẫn bảo lưu được nhiều giá trị văn hoá cổ xưa. Từ hệ mái tới kiểu dáng kiến trúc đến các đồ thờ tự cũng như hệ thống tượng phật trong chùa. Ngôi chùa hiện nay còn khá chắc chắn, có bình đồ kiến trúc kiểu chữ đinh gồm toà tiền đường năm gian hai dĩ  nối Phật điện ba gian. Phần liên kết vì mái toà tiền đường và toà thượng điện giống nhau kiểu vì kèo cột ván, nét kiến trúc cổ thời Nguyễn (thế kỷ XIX) có giá trị nghệ thuật truyền thống. Trong chùa còn lưu giữ nhiều tài liệu, hiện vật quý có giá trị nghiên cứu khoa học như bát hương  cổ thế kỷ XIX, mõ gỗ cổ, hương án... đáng lưu ý là hệ thống tượng Phật ở chùa gồm 40 pho tượng trong đó còn một số pho tượng cổ thời Lê (đầu thế kỷ XVIII) có giá trị nghiên cứu khoa học như bộ tượng Tam Thế Phật, tượng A Di Đà, tượng Quan Thế Âm Bồ Tát, Đại Thế Chí Bồ Tát... Phật giáo vào vùng đất Bắc Giang là Phật giáo Thiền Tông nhưng không thuần túy, nó có sự kết hợp các yếu tố của Tịnh Tông, Mật Tông. Khi du nhập vào Bắc Giang, đạo Phật đã tiếp thu và kết hợp với các yếu tố văn hóa dân gian bản địa. Chùa Non Xuân là nơi kết hợp đủ các yếu tố văn hóa này. Ngoài hệ thống tượng Phật được bài trí trên chính điện, chùa còn có ban thờ thần Độc Cước. Độc cước nghĩa là một chân, tục thờ này gắn liền với sự tích chàng trai khổng lồ đã tự xé đôi thân mình để vừa đánh quỷ biển ngoài khơi và đánh giặc trong đất liền cứu dân làng. Tưởng nhớ công ơn của chàng, người dân đã lập ban thờ chàng ngay bên trái toà thượng điện gọi là ban thờ thần Độc Cước. Tượng thần Độc Cước bằng gỗ chỉ có một tay, một chân. Tượng chỉ cao 30 cm, thể hiện dưới dạng võ tướng với một nửa người theo lối bổ dọc, nửa còn lại là mây cuộn đang trong thế vần vũ. Tượng lộ nửa người bên phải, mặc áo võ tướng còn được gọi là áo giáp nhẫn nhục, nhằm chống dục vọng để hướng tới việc hành đạo. Ngoài thờ Phật, thờ thần Độc Cước, chùa Non Xuân còn có ban thờ những người có công xây dựng và tu sửa chùa mà điển hình ở đây là ông Trần Đình Ngọc và dòng họ Trần ở Lương Phong. Trần Đình Ngọc là người thôn Chấp Pháp (làng Chớp) xã Lương Phong, huyện Hiệp Hoà, sinh thời được mọi người kính nể. Khi ra làm quan lại tận tuỵ trung thành, nên được tham dự việc triều chính.  Do có nhiều công lao nên đến năm Bính Thìn, niên hiệu Vĩnh Hựu thứ hai (1736) triều đình định lệ tiến lộc  của quan binh, phong cho du Quận Công Trần Đình Ngọc làm phụ Quốc công thần. Đến các năm 1783, 1789, 1797 giúp dân làm đình, làm chùa. Vì thế dân xã đã suy tôn ông và bố mẹ ông là hậu thần và hậu phật. Tại vùng đất Lương Phong còn rất nhiều điểm di tích thờ Trần Đình Ngọc, điển hình là Lăng họ Trần. Cùng với giá trị văn hoá vật thể, chùa Non Xuân còn có giá trị văn hoá phi vật thể. Ngôi chùa là trung tâm sinh hoạt văn hoá tôn giáo, nơi tổ chức lễ hội truyền thống hàng năm của nhân dân địa phương. Hội lệ hàng năm được tổ chức ngày 15 tháng  Giêng (âm lịch) cùng với lễ hội Đình Khánh nên không gian lễ hội rộng với nhiều nghi lễ và các trò diễn xướng văn hoá dân gian độc đáo như nghi lễ rước thánh, lễ cầu mưa, tục cướp cầu, đánh đu, đấu vật, hát cửa đình... Đồng Ngọc Dưỡng