Đền Nhẫm Lũng và truyền thuyết về bà mẹ hang Non

Đền Nhẫm Lũng. Đễn Nhẫm Lũng, xã Bắc Lũng (Lục Nam) nằm kề bên dòng sông Lục Nam nhìn ra dãy Huyền Đinh hùng vĩ thuộc sườn tây Yên Tử. Đây là ngôi đền cổ gắn liền với truyền thuyết về thời kỳ "mở đất, mở nước" của nhân dân các dân tộc vùng sông Lục, núi Huyền. Truyền thuyết về bà mẹ hang Non và tam vị Đại vương đã phản ánh khá rõ về nét văn hoá dân gian độc đáo ở vùng đất này.

Vào thời Hùng Vương, có người đàn bà họ Tống ở An Phú đã ướm thử bàn chân của mình vào dấu bàn chân trên đá ở cạnh giếng Trúc thuộc cánh đồng dưới thung lũng núi Khám bên bờ bắc sông Lục Nam về nhà thụ thai, mãn kỳ ba năm sinh  được một bọc ba trứng nở ra ba con rắn. Hằng ngày bà đi chợ, làm đồng, ba con rắn lại lột xác thành hoàng tử khôi ngô tuấn tú giúp bà việc nhà. Một hôm bà về nhà sớm thấy ba hoàng tử đang làm việc nhà, ba hoàng tử hốt hoảng vội chui vào lốt rắn và bỏ chạy lên núi cao. Bà mẹ liền chạy theo gọi con trở lại nhưng ba con của bà vẫn chạy miết lên rừng và chui vào một hang lớn. Bà mẹ tìm cách lôi con trở lại, không may bà dẫm phải đuôi một con. Tuy đứt đuôi nhưng con rắn ấy vẫn chui được vào hang và người đời đã gọi con rắn đó là ông Cộc và hai con kia là ông Dài. Về truyền tích này sách Lục Nam địa chí ghi: Ở bờ sông Lục Nam thuộc xã Khám Lạng có ngôi miếu thờ tam vị Đại vương, phía trước có nhiều vực sâu bên dưới thì lắm thuỷ tộc, trên có thạch bàn. Tương truyền thời Hùng Vương có một ngư phủ cầu thần núi Yên Phú, sinh được một người con gái, năm hai mươi tuổi ra sông tắm bị rồng cuốn rồi có mang sinh một bọc được ba con trai, lớn lên họ rất khôi ngô. Vào canh ba đêm nọ, mưa gió nổi lên, họ biến thành ba con rắn chui vào núi Lãm Sơn biến mất. Người mẹ thương khóc đi tìm chỉ thấy hai đuôi, vì thế sau gọi một ông Dài hai ông Cộc. Chỗ hang núi mà các con bà hoá thành rắn thông ra sông Lục Nam có ba cái vực, còn chỗ bà mẹ mất gọi là vực Dẫm. Nhiều nhà nghiên cứu văn hoá cho rằng đó là nét văn hoá dân gian phản ánh thời kỳ Mẫu hệ của dân tộc. Cuộc đời bà Mẹ gắn với cuộc sống bên sông nước và núi rừng, đó cũng là hình tượng của cư dân hái lượm và cư dân vùng chiêm trũng. Ông Cộc, ông Dài gắn với các loài thuỷ tộc. Bà mẹ hang Non sống bên ông Cộc, ông Dài mà làm nên sự tích. Bà mẹ dẫm vào dấu chân trên đá rồi thụ thai sinh ra một bọc ba con... còn gợi về nhiều truyền thuyết trong lịch sử dân tộc, phải chăng đó còn là tín ngưỡng thờ đá mà đã thấy dấu chân "khổng lồ" hay dấu chân phật trên đá ở chùa  Cao, xã Khám Lạng và nhiều điểm di tích khác trên địa bàn tỉnh. Những truyền thuyết này đều phản ánh về thời kỳ dựng nước của dân tộc trong đó có vùng đất Lục Nam. Bên cạnh núi Khám bây giờ còn cả một quần thể di tích gồm đền Trung, đền Thượng và đền Hạ, cạnh sông Lục Nam có đền Nhẫm Lũng thờ bà Mẹ hang Non và tam vị Đại vương. Đền Nhẫm Lũng được xây dựng từ lâu đời và đã được tu sửa tôn tạo qua nhiều giai đoạn. Ngôi đền hiện nay có bình đồ kiến trúc kiểu chữ đinh gồm toà tiền tế ba gian nối toà hậu cung một gian. Phần liên kết các vì mái đơn giản kiểu kèo kìm cánh báng, quá giang gác tường, các cấu kiện kiến trúc không chạm khắc. Giá trị nổi bật nhất của di tích là các tài liệu, hiện vật còn bảo lưu được và tín ngưỡng về người được thờ ở đền. Theo truyền lại đền Nhẫm Lũng xưa có đến 36 đạo sắc phong từ đời vua Lê Dụ Tông niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ sáu (1710), đời vua Lê Ý Tông (1737)... đến năm Khải Định thứ chín (1924) ban tặng cho các vị thần. Do sự biến lịch sử nay nhà đền chỉ con lưu giữ được bốn đạo sắc, bốn tấm bia đá thời Lê và thời Nguyễn và nhiều đồ thờ tự khác có giá trị lịch sử văn hoá. Đền Nhẫm Lũng cùng đền Trung, đền Thượng, đền Hạ, chùa Khám Lạng, chùa Cao ở vùng Khám Lạng - Bắc Lũng làm nên một quần thể di tích đặc biệt ghi dấu về thời kỳ lịch sử dựng nước của dân tộc. Hàng năm tại quần thể di tích này mở hội với nhiều trò chơi dân gian mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc, độc đáo nhất vẫn là đám rước rầm rộ diễn tả cảnh bà mẹ hang Non đến tìm con. Đồng Ngọc Dưỡng