Rue des Roses dù đường đã thay tên..

Đà Lạt quá bé nhỏ và khiêm cung. Nên nếu phải kể đến một con đường ôm mang trong nó đầy đủ nhất những cung bậc thăng trầm của lịch sử Đà Lạt, là việc khó. Nhưng hãy nhìn sâu vào cốt cách văn hóa của đô thị này, như cách đi vào bên trong những cánh sóng trên một đóa hoa hồng, ta sẽ gặp ở đó câu chuyện thời gian, trong từng rực rỡ có màu tàn phai...

Rue des Roses thuở ban đầu

Đà Lạt được nhà thám hiểm A. Yersin phát hiện từ 1893. Những năm đầu thập niên 1910, nơi đây đã là trạm nghỉ dưỡng của người Pháp. Qua lần quy hoạch thứ nhất (1923 của Ernest Hébrard), Đà Lạt dần tượng hình. Nhưng mãi đến bản quy hoạch chỉnh trang lần thứ hai, năm 1933 của Louis Georges Pineau thì một mô hình đô thị “có lý tính” mới thực sự được xác lập.

Một ngôi biệt thự cổ bỏ hoang trên đường Hoa Hồng

EricT. Jennings ⁽¹⁾, sử gia người Canada trong vai một hướng dẫn viên du lịch dẫn ta về Đà Lạt những năm 1930: “Sau khi đặt chân xuống sân nhà ga kiểu art deco, một du khách đến Đà Lạt vào cuối những năm 1930 sẽ đi ngang qua ngôi trường gạch đỏ Lycée Yersin lấy cảm hứng từ Thụy Điển đang trong giai đoạn hoàn thành, sau đó đi men theo bờ hồ trung tâm dọc đại lộ Albert Sarraut. Họ liếc thấy nhà thủy tạ Grenouillère bên tay trái với quầy rượu và các cầu ván nhảy bơi lặn, và thưởng lãm dinh thự của toàn quyền nằm trên đỉnh đồi toàn cây thông bao phủ về bên tay trái. Giống như đến bây giờ vẫn thế, hương thơm của những cây thường xanh thoảng trong không khí, khơi gợi những ký ức mãnh liệt cho những kiểu dân thuộc địa. Từ xa, du khách này sẽ dõi theo những núi đồi nhấp nhô dọc bình nguyên, trải dài ngút tầm mắt. Một vài chóp nhọn nhô lên trên những ngôi biệt thự trên cao hoặc các tu viện. Bên kia hồ về phía tay phải, du khách sẽ ra sân gôn của hoàng đế An Nam. Kế đó là ba khung cảnh hiện ra, phô trương một sự tương phản hoàn toàn: thẳng phía trước là khu hành chính, trong đó người ta có thể nhận ra lực lượng hiến binh, nhà thờ bằng gạch, những khách sạn trắng tinh và các phòng thuế vụ. Xa hơn phía trước là một trong những khu vực chính kề cận nhau của người Âu và những ngôi biệt thự ngẫu hứng, cũng nằm trên một triền dốc, dọc theo những tên đường gợi nhiều liên tưởng như Rue des Roses (đường Hoa Hồng) và Rue des Glaieuls (đường Hoa Lay-ơn)”. 

Năm 1933, đường bộ Đà Lạt- Sài Gòn thông xe. Nhà ga Đà Lạt được xây dựng năm 1938. Nhiều cơ sở chính của thành phố được mở mang trong thời gian này. “Sự phát triển của Đà Lạt hình như là hậu quả của sự cải tiến các phương tiện giao thông và sự dồi dào của vốn đầu tư”. “Nam Kỳ giàu có tiếp sức cho đà phát triển của Đà Lạt và cung cấp vốn sử dụng trong việc hình thành những khu phố đẹp”.

“Đà Lạt trở thành một thành phố giáo dục quan trọng. Trường trung học được quyết định xây dựng năm 1926 và kéo dài đến hết năm 1941. Trường Đức Bà Lang Bian - Notre Dame du Langbian (hay còn gọi là Couvent des Oiseaux, nay là Trường Dân tộc nội trú Lâm Đồng) được thi công từ năm 1934 đến năm 1936 và Thánh Tâm (Sacré coeur) được xây năm 1940.

Đồng thời, lục quân và hải quân cũng thiết lập những trại nghỉ hè. Doanh trại Courbet được quy hoạch năm 1930. Một doanh trại quân đội rộng 24 hécta được thiết lập ở phía đông thành phố vào năm 1937. Về hướng Bắc, Trường thiếu sinh quân (Ecole des Enfants de Troupe Eurasien, nằm ở khu đất ngày nay là Đại học Đà Lạt) chiếm 38 hécta từ năm 1939 dành cho trẻ em lai.

Các khu phố đường Hoa lay-ơn, đường Hoa Hồng, cư xá Saint Benoit được xây dựng. Về phía Tây Bắc và phía Nam của thành phố, người Việt Nam thành lập các khu phố. Hồ được xây dựng xong năm 1935 ⁽²⁾.

Cuốn Địa chí Đà Lạt cũng cho biết vào thời điểm Rue des Roses được xây dựng (khoảng cuối thập niên 1930), Đà Lạt có 13.000 người, trong đó có khoảng 10.000 người Việt Nam, nhưng hai năm sau, dân số đã vượt lên 20.000 người.

Đây là thời kỳ đồ án năm 1933 của kiến trúc sư Louis Georges Pineau được hiện thực hóa với mô hình một đô thị chức năng, “thành phố thư nhàn” hài hòa với thiên nhiên, có hình rẽ quạt hướng về phía núi Lang Bian. Đồ án 1933 của Pineau về sau cũng được kiến trúc sư H. Mondet kế thừa trong đồ án về “Chương trình chỉnh trang và phát triển Đà Lạt” (1940) và kiến trúc sư Jacques Lagisquet nghiên cứu trong “Chương trình chỉnh trang và phát triển Đà Lạt” (1943).

Rue des Roses ra đời trong sinh cảnh kiến trúc đó, và ngay từ ban đầu, là một con đường kiểu mẫu về sự hài hòa kiến trúc với khung cảnh, địa thế với tổng thể địa lý thành phố.

Đường Hoa Hồng thời vang bóng

Những biệt thự kiến trúc châu Âu hoa mỹ trên con đường men theo sườn đồi, ẩn hiện dưới những tán thông, tùng cổ thụ một thời là nơi ở của công chức người Pháp. Sau 1950, chúng bắt đầu dần dần thuộc sở hữu của giới thượng, trung lưu, quan chức người Việt. Cao điểm nhất là vào đầu những năm 1960, Rue des Roses dưới tên gọi được Việt hóa - đường Hoa Hồng - chính là nơi chốn trọ của những nghệ sĩ trí thức chọn Đà Lạt làm nơi sáng tạo.

Họa sĩ Trịnh Cung, Đinh Cường (vừa qua đời ngày 8.1.2016 tại Hoa Kỳ) từng thuê một gian trong căn biệt thự số 11 đường Hoa Hồng. Đây là căn biệt thự của bà Nghiên, vợ một quan chức cấp cao trong chính quyền Bảo Đại thời Hoàng triều cương thổ (15.4.1950 đến 11.3.1955). Đó là một gia đình trí thức Tây học. Bản thân bà Nghiên là người du học từ Pháp về, mê tranh và nhạc cổ điển. Ông Trịnh Cung kể lại những năm tuổi 20 của mình ở Đà Lạt trong xưởng vẽ nhỏ của gia đình bà Nghiên như là một thiên đường cho sáng tạo. Bà Nghiên và ông Trịnh Cung nhiều lần trò chuyện về tranh, bà hướng dẫn cho ông nghe nhạc cổ điển.

Họa sĩ Đinh Cường chụp trước biệt thự 11 năm 1964 và bức sơn dầu Dalat Nostalgia vẽ 2011. Ảnh TL

Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn thời bấy giờ đang dạy học ở B’lao, cũng thường xuyên ghé lại lưu trú cùng Trịnh Cung. Họa sĩ Đinh Cường cũng đến và lưu trú tại studio trong ngôi biệt thự này. Trong bài hồi ứcĐinh Cường, họa sĩ tiêu biểu cho trường phái hội họa lãng mạn Việt Nam vừa công bố trên tờ báo Trẻtại Dallas - Mỹ, họa sĩ Trịnh Cung kể về thời kỳ này: “Cuối năm 1962, tôi bỏ dạy vẽ, khăn gói lên Ðà Lạt theo đề nghị bảo trợ cho tôi một cuộc sống chỉ để vẽ, mọi thứ đều được anh bạn yêu tranh tôi, tên là Thọ, đài thọ. Anh Thọ có đồn điền ở Lâm Ðồng và có vài pharmacy ở Sài Gòn, dân du học ở Pháp về. Hồi đó dân chơi Sài Gòn đặt nick cho hai công tử, Lân Simca Ðỏ (Hoàng Kim Lân) và Thọ Florid Trắng, đó là chỉ hai chiếc xe mui trần nổi bật giữa Sài Gòn hoa lệ thời 60 của hai chàng. Anh Thọ lớn hơn tôi khoảng 5 tuổi, thuê cho tôi một phòng trong biệt thự nằm trên đường Hoa Hồng nay là đường Huỳnh Thúc Kháng, Ðà Lạt. Nơi mà Ðinh Cường thường đề cập khi anh viết về Ðà Lạt một thời. Việc cơm nước, anh Thọ giao cho bà chủ biệt thự này lo toan cho tôi mỗi ngày. Rong chơi và vẽ là nhiệm vụ mà tôi phải hoàn thành, anh Thọ muốn thế. Tôi thật quá may mắn! Và cũng nhờ chỗ ở này mà tôi đã đưa Trịnh Công Sơn và Ðinh Cường về ở chung mỗi khi hai bạn giang hồ lên Ðà Lạt và sau hai năm ở đó với bao kỷ niệm đẹp, tôi rời về Sài Gòn theo lệnh động viên vào quân trường Thủ Ðức. Từ đó Ðinh Cường tiếp tục thuê căn phòng ở số 10 ⁽³⁾ đường Hoa Hồng này, cùng ở với Ðỗ Long Vân bỏ dạy Văn Khoa Huế, lên làm thư viện tại Viện Ðại học Ðà Lạt từ năm 1963 - 1965, ăn cơm tháng ở nhà phía sau của vợ chồng Hoàng Anh Tuấn. Trịnh Công Sơn hay từ Bảo Lộc về ở lại nơi này. Cũng là thời mà trung úy Nguyễn Xuân Thiệp, Trưởng Ðài Phát thanh Quân đội - Ðà Lạt, hay ghé mỗi đêm khi ở đài ra”.

Ngôi biệt thự số 11, nơi họa sĩ Trịnh Cung và Đinh Cường (1939-1.2016) từng ở những năm đầu thập niên 1960 và là nơi lui tới của Trịnh Công Sơn cùng nhiều nghệ sĩ khác, nay là khách sạn Saigon Port

Cũng trên tờ báo Trẻ, Nguyễn Xuân Thiệp có đoạn hồi ký nhắc đến sinh hoạt văn nghệ năm 1964 của nhóm bạn nghệ sĩ sống trọ ở đường Hoa Hồng: “... Nguyễn đã gặp các bạn Đinh Cường và Trịnh Công Sơn rồi Khánh Ly và bao nhiêu người nữa. Giáng sinh, kéo nhau đi uống bia, rồi về đàn hát ở studio Đinh Cường trên đường Rose. Có đêm uống rượu ở kiosque Dì Ba, hay vào Night Club dưới chân Đài phát thanh nghe Khánh Ly hát...”.

Đường Hoa Hồng xuất hiện nhiều trong thơ và hồi ký Đinh Cường, và thấp thoáng đâu đó trong những bức tranh vẽ giai đoạn 1964. Ông viết về không gian tĩnh lặng cho sáng tạo của studio trên đường Hoa Hồng: “Thời tuổi trẻ đã qua, sáng ở đầu sông nhớ núi, đêm nằm trong núi nhớ sông, những chuyến đi giang hồ chỉ để nhìn thấy cái diệu kỳ của thiên nhiên, nỗi hoang vu của trời đất… và luôn nuôi ngọn lửa sáng tạo. Thời ngồi vẽ suốt đêm, một căn phòng có ngọn đèn không tắt trong một biệt thự trên đường Roses - Đà Lạt”.

Hay ở một tùy bút khác, họa sĩ Đinh Cường viết: “Căn phòng thuê ở đường Roses, suốt mùa là những cánh hoa mong manh ấy, đủ màu, chen dưới những đốm lá xanh tròn. Căn phòng có cánh cửa không khóa, có ngọn đèn cháy cả đêm. Cả đêm, tôi say sưa vẽ, và Đỗ Long Vân say sưa dí mắt cận vào sách. Từng đống vỏ Bastos xanh. Từng khuôn mặt bè bạn: Thiệp, Sơn, Mai, Christan, Tường, Sâm...”.

Cảnh sắc con đường cũng đi vào những lá thư tình có màu sướt mướt của Trịnh Công Sơn gửi cho Ngô Vũ Dao Ánh, người tình của ông đang sống tại Huế.

Căn nhà số 11 đường Hoa Hồng cũng là nơi cư ngụ của vợ chồng nhà văn Hoàng Anh Tuấn - Ngô Thy Liên. Ông Hoàng Anh Tuấn là nhà điện ảnh gốc Hà Nội, du học tại Pháp, chọn Đà Lạt làm nơi phát triển sự nghiệp. Ông chính là quản đốc Đài phát thanh Đà Lạt giai đoạn 1965. Hoàng Anh Tuấn có những câu thơ về Đà Lạt thật nhẹ nhàng, êm đềm như địa đàng thuở ban sơ: “... Ôi Đà Lạt của lần ăn trái cấm/ đến bây giờ còn nguyên vị chua thơm/ sân ga buồn một mai sớm nhòa sương/ lúc chia biệt thương lưng em thấm lạnh..”.

Trong một tùy bút đăng trên blog, nhà văn Trần Thị Nguyệt Mai viết những dòng đầy hoài niệm về không gian bè bạn văn nghệ một thời nơi con đường đẹp nhất thành phố sương mù: “Nhớ ngôi nhà ở đường Rose, nơi Hoàng Anh Tuấn và Ngô Thy Liên cùng các cháu cư ngụ. Ngôi nhà đó cũng là nơi quần tụ của Rừng, Đỗ Long Vân, Đinh Cường, Trịnh Công Sơn, Khánh Ly... nhớ bông phù dung trong vườn và bức tranh Khỏa thân nâu hồng của Đinh Cường”.

Khỏa thân nâu hồng - Đinh Cường vẽ ở Đà Lạt 1963

Nhưng con đường Hoa Hồng dài chưa đến 2km quá nổi tiếng không chỉ là nơi tụ tập của nhóm bạn nghệ sĩ này. Cách căn biệt thự mà ông Cung, ông Cường từng lưu trú mươi bước chân, là ngôi biệt thự số 17 của gia đình đạo diễn Thái Thúc Nha (1920-1986), chủ hãng phim Alpha rất nổi tiếng ở miền Nam trước 1975. Là một đạo diễn tài năng, vây quanh ông rất nhiều bóng hồng một thời. Con đường Hoa Hồng chứng kiến rất nhiều nhan sắc, là diễn viên trong các đoàn làm phim vào ra ngôi biệt thự của đạo diễn Thái Thúc Nha. Cũng chính Thái Thúc Nha là người đã đưa Thanh Lan, cô cháu gái của mình, từ một ngôi sao sân khấu ca nhạc và kịch nghệ đến với hào quang của nghệ thuật điện ảnh khi mời cô thủ vai chính trong phim Tiếng hát học trò.

Biệt thự của đạo diễn Thái Thúc Nha

Đường Hoa Hồng một thời còn có tư gia của giới lãnh đạo cao cấp của chính quyền và những trí thức, quan chức lớn của thành phố (trước 1975).

Bao lần thay tên

Như quyển Địa chí Đà Lạt đã viết, thuở ban đầu, người Pháp dùng tên gọi Rue des Roses, một trong những đường biệt thự đẹp nhất của Đà Lạt. Người Việt sau đó đã Việt hóa tên gọi, đổi thành đường Hoa Hồng. Sau năm 1954 dưới thời Ngô Đình Diệm, Rue des Roses được đổi thành đường Ngô Đình Khôi (anh cả của Ngô Đình Diệm). Sau khi Ngô Đình Diệm bị lật đổ, đường mang tên Nguyễn Tường Tam. Sau 1975, Rue des Roses đổi thành Huỳnh Thúc Kháng. Nhưng với những người từng sống, gắn bó với con đường này, cái tên Hoa Hồng hay Rue des Roses vẫn được dùng phổ biến.

Tượng đạo diễn Thái Thúc Nha trước biệt thự 17

Ngày nay trở lại, tìm những ngôi biệt thự của tướng lĩnh, quan chức xưa, ngôi thì xuống cấp, được treo bảng rao bán, ngôi thì được tận dụng làm khu tập thể hay bỏ hoang dưới mưa nắng, thời gian. Ngôi biệt thự số 11, nơi nhóm bằng hữu văn nghệ như Đinh Cường, Trịnh Cung, Trịnh Công Sơn, Khánh Ly, Nguyễn Xuân Thiệp... tụ tập, lưu trú sáng tác ngày hôm qua nay là một khách sạn. Nhìn kỹ thì mới nhận ra cấu trúc ngôi biệt thự cổ phương Tây, khi nó bị “kẹp” giữa một sân tennis và một dây phòng thuần túy công năng, thiếu thẩm mỹ.

Cũng thế, ngôi biệt thự của gia đình ông Thái Thúc Nha lừng danh một thời, nay nằm bên một quán cà phê dù xanh dù đỏ. Phía trước ngôi biệt thự có tạc hình ông đạo diễn trên một cột trụ cách điệu hình chiếc máy quay phim và có họa tiết chùa Một cột. Nhưng phía trước trụ cổng phủ dây bìm bìm tím, biển số nhà đề trên tấm đá mới: Villa ROSE - MARIE 17 Rue des Roses - Dalat.

Bài và ảnh Nguyễn Vĩnh Nguyên

⁽¹⁾ EricT. Jennings, “Đỉnh cao đế quốc - Đà Lạt và sự hưng vong của Đông Dương thuộc Pháp”, Phạm Viêm Phương dịch, ĐH Hoa Sen & NXB Hồng Đức, 2015.
⁽²⁾ Tòa thị chính Đà Lạt, “Địa chí Đà Lạt”, Nguyễn Hữu Tranh dịch, 2000.
⁽³⁾ Trong một số bài viết, họa sĩ Đinh Cường gọi đây là căn nhà số 9. Người viết có khảo sát thực địa và được biết đây là căn số 11.

 _______________________

(*) Bài viết này đăng tải trên giai phẩm Người Đô Thị Xuân 2016, phát hành rộng rãi trên các sạp báo toàn quốc ngày 20.1.2016.