Hơn 200 năm trước, Sài Gòn có hệ thống thành trì kiên cố để phòng thủ với kiến trúc kiểu phương Tây.
 | ||||||||||
Vùng đất Sài Gòn - Gia Định xưa. Ảnh tư liệu.
Theo nhà nghiên cứu Vương Hồng Sển trong cuốn Sài Gòn năm xưa, năm 1788 Nguyễn Ánh giành lại được đất Gia Định từ quân Tây Sơn và chọn nơi đây làm kinh đô, đặt tên là Gia Định kinh. Ông ra lệnh xây thành Phiên An do hai sĩ quan công binh người Pháp là Olivier de Puymanel và Le Brun vẽ họa đồ - phải huy động tới 30.000 dân phu, thầy thợ đắp thành.
Thành Phiên An được xây kiên cố theo kiến trúc Vauban (kiến trúc phòng thủ do một kỹ sư người Pháp thiết kế) nhưng mang hình bát quái, theo phong thổ Á Đông. Thành xây kiên cố với 3 lớp bảo vệ: lớp trong cùng là tường xây bằng đá cao 6,3 m, chân tường dày 36,5 m; lớp giữa là hào rộng với bề ngang 76 m, sâu 6,8 m có nhiều cầu bắc qua và lớp ngoài là lũy bằng đất với chu vi gần 4.000 m.
Lúc đầu thành Phiên An được gọi là Bát Quái, do có tám cửa, tượng trưng cho tứ phương chính, bên trong thành xẻ bốn đường ngang, bốn đường dọc thành những ô vuông.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu, người có nhiều công trình nghiên cứu về Sài Gòn, Phiên An là thành đồ sộ nhất trong lịch sử nhà Nguyễn. Nguyễn Ánh đóng quân ở thành này hơn 20 năm, năm nào ông cũng đem quân đi đánh Tây Sơn khi gió mùa thuận lợi.
Trong Đại Nam nhất thống chí, Trịnh Hoài Đức mô tả thành Phiên An như sau: "Ngày 4 tháng 2 năm Canh Tuất 1790, tại chỗ gò cao thôn Tân Khai bắt đầu đắp thành bát quái hình như hoa sen, mở ra tám cửa, có tám con đường ngang dọc, từ đông đến tây là 131 trượng hai thước; từ nam đến bắc cũng như thế. Dưới chân dày bảy trượng năm thước...".
Thoạt nhìn bản đồ, thành có hình bát giác, giống như con rùa khổng lồ nên hay gọi là thành Quy.
Thành trải rộng hướng nam đến bắc, từ đường Mac-Mahon (nay là đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa) tới bức tường thành đã bị phá (Đinh Tiên Hoàng và Tôn Đức Thắng); từ đông sang tây, từ đường Espagne (Lê Thánh Tôn) đến đường Nguyễn Đình Chiểu ngày nay.
Sau khi đánh bại nhà Tây Sơn, năm 1802 Nguyễn Ánh lên ngôi vua, hiệu là Gia Long, dời kinh đô từ Gia Định kinh (Sài Gòn) về Huế. Chín năm sau kinh thành Huế được xây, Gia Định kinh được đổi thành Gia Định thành và trở thành thị sở của quan Tổng trấn Nam Kỳ.
Các công trình chợ búa, cảng, cửa hàng, kho hàng, khối ngành nghề thủ công… xung quanh thành Bát Quái phát triển theo, xóa đi những điểm chợ búa và thương mại cũ ngày xưa và phần thị được hình thành một cách tự phát.
Vì tình hình bất ổn, nhiều người Hoa ở Hà Tiên, Định Quán cũng chạy về vùng Sài Gòn gần thành Bát Quái hình thành nên vùng Chợ Lớn, giao thông với thành Phiên An bằng kênh Tàu Hủ và một con đường độc đạo.
Khi được giao làm Tổng trấn Gia Định thành, năm 1830 Tả quân Lê Văn Duyệt đã cho xây thành Bát Quái cao thêm một thước rưỡi và dùng toàn đá ong. Vì việc sửa thành, cộng với hiềm khích trước đó, vua Minh Mạng (nối ngôi Gia Long) đã khép Lê Văn Duyệt tội nhị tâm (hai lòng) và cho san bằng mồ mả ông sau khi mất.
Đây là nguyên nhân dẫn đến sự biến Lê Văn Khôi, con nuôi Lê Văn Duyệt nổi loạn, đánh chiếm thành Bát Quái và sáu tỉnh Nam Kỳ (1833-1835).
Vua Minh Mạng đã huy động hàng chục nghìn quân thủy, bộ vào Nam, bao vây chặt thành Bát Quái. Tuy nhiên, do thành được xây dựng chắc chắn, bên trong lại có đủ khí giới và lương thực nên phải mất hai năm mới chiếm được.
Sau khi dẹp binh biến Lê Văn Khôi, vua Minh Mạng cho phá bỏ thành Bát Quái. Hiện, người ta vẫn còn thấy gần đường Chasseloup-Laubat (nay là đường Nguyễn Thị Minh Khai), sau Trường Thi (nay là Nhà văn hóa Thanh Niên) vết tích những hố sâu của thành Bát Quái.
Khi xây dựng nhà thờ Đức Bà (1877), người ta đào thấy nhiều lớp tro và mảnh vụn cháy thành than dày 30 cm, được đoán là kho lương thực của Lê Văn Khôi khi chiếm đóng thành này.
Theo cố học giả Vương Hồng Sển, năm 1926, khi đào móng xây cao ốc ở góc đường Tự Do (nay là Đồng Khởi) và Gia Long (Lý Tự Trọng), người ta phát hiện nhiều đá ong lục lăng nên có thể khẳng định đó là chân cũ vách thành Gia Long xây năm 1790.
Đến năm 1836, vua Minh Mạng ra lệnh xây thành mới là Gia Định (còn gọi là thành Phụng) với khoảng 10.000 binh lính, dân chúng bốn tỉnh Gia Định, Biên Hòa, Vĩnh Long và Định Tường làm việc ròng rã trong hai tháng.
Thành Phụng nhỏ hơn thành Quy, có dạng tứ giác, nằm ở góc đông bắc thành cũ, trên vùng đất cao của Sài Gòn mà về sau người Pháp gọi là "đồi thành".
Theo sách Đại Nam nhất thống chí, thành Gia Định có chu vi khoảng 1.960 thước, cao 4,7 m, hào rộng 52 m và sâu hơn 3 m. Thành cũng được xây bằng đá ong Biên Hòa và theo mẫu kiến trúc Vauban nhưng nhỏ, dễ bị bắn phá hơn vì chỉ có bốn pháo đài.
Nếu căn cứ vào bản đồ bây giờ thì thành Phụng nằm lọt giữa bốn con đường: Nguyễn Du - Nguyễn Đình Chiểu - Nguyễn Bỉnh Khiêm - Mạc Đĩnh Chi.
Ngày 17/2/1859, quân Pháp tấn công thành Gia Định bằng 32 ổ mìn, hỏa thiêu tan tành thành Phụng, chỉ còn lại những đống gạch vụn.
Theo thống kê, lửa đã thiêu hủy 2.000 cây súng cổ và gươm, giáo; 85 thùng thuốc súng và rất nhiều bì súng, hỏa pháo, diêm sinh, tiêu thạch, chì...; lúa trữ trong kho nuôi 6.000-8.000 nhân khẩu trong năm (trị giá khoảng 3 triệu France); tiền bản xứ (điếu và kẽm), ước trị giá bằng 130.000 France.
Do có nhiều lúa gạo, vụ cháy kéo dài đến cả tuần. Sau khi chiếm được toàn bộ Nam Kỳ, năm 1869, chính quyền Pháp xây dựng tại đây căn cứ của trung đoàn dã chiến Nam Kỳ. Trại được xây dựng bằng nhiều vật liệu sắt và gạch phá dỡ từ thành Gia Định cũ.
Dấu tích duy nhất còn lại của thành Phụng ngày nay là bức tranh vẽ ảnh người Pháp tấn công thành và những tàn tích dọc đường Đinh Tiên Hoàng về phía gần xưởng Ba Son.
|
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét