Tục cúng nước mạch của dân tộc Hrê ở Quảng Ngãi

(Báo Quảng Ngãi)- Nước là một vật chất không thể thiếu trong đời sống của các động, thực vật sống trên trái đất. Con người, muốn có nước sinh hoạt hợp vệ sinh người ta phải nghĩ cách, tìm chỗ thích hợp để tạo nơi lấy nước sinh hoạt. Mỗi cộng đồng tộc người có cách tạo nơi lấy nước sinh hoạt khác nhau.

Người Hrê ở Quảng Ngãi tạo nơi lấy nước sinh hoạt thường tìm đến bờ suối, hay những đám ruộng có vách núi, có gốc cây to, cây cổ thụ để đào ao hồ chứa nước sinh hoạt cho cộng đồng làng, xóm, gọi là "dheack mong" (nước mạch), hoặc chặt cây tre hay cây cau làm máng dẫn nước từ suối, hay nước mạch đến nơi thích hợp ở gần làng, xóm để cộng đồng cùng sinh hoạt, gọi là "dheack ca leang" (máng nước). Tuy nhiên hiện nay đa phần người ta sử dụng nước giếng hoặc công trình nước sạch do Nhà nước đầu tư.

Lễ cúng thần nước của dân tộc Hrê ở thôn Gò Tranh, xã Long Sơn (Minh Long).

Dân tộc Hrê ở Quảng Ngãi là một tộc người có rất nhiều tục cúng, trong đó có tục cúng nước mạch, gọi là "Tajeo chem yeang gôơng", tức là cúng tế các vị thần linh trú ẩn nơi gốc cây to, cây cổ thụ gần nước mạch của làng (cả làng, hoặc xóm dùng chung một nước mạch) để nước mạch luôn giữ được lượng nước dồi dào, không bị cạn kiệt. Người ta quan niệm vạn vật hữu linh thì nơi nước mạch, máng nước có thần nước. Nơi gốc cây to, cây cổ thụ có thần cây (yeang dheack, yeang loang).

Do đó người ta thường tổ chức cúng những nơi này, nhất là vào dịp tết, hoặc mùa khô hạn, với ý nghĩa là cầu chúc các vị thần linh (thần cây và thần nước) sang năm mới luôn yên vui, sức khỏe dồi dào, sinh trưởng tươi tốt. Đồng thời xin các vị thần linh hãy phù hộ, che chở cho mọi người sang năm mới có nhiều sức khỏe, làm ăn phát đạt, gặp nhiều may mắn... (cúng dịp tết), hay cầu mong các vị thần linh đừng giận hờn dân làng mà gây ra khô hạn, thiếu nước, bão lụt, lở núi...

Nếu có ai đó trong làng làm điều gì sai trái, xấu xa (nhất là chuyện quan hệ nam nữ bất chính) thì mong các vị thần linh lượng thứ, bỏ qua cho, dân làng làm lễ cúng này xin tạ lỗi... (cúng vào mùa khô hạn). Các lễ vật cúng nước mạch thường là một con heo hoặc ba con gà, vài miếng trầu cau, thuốc lá, vôi ăn trầu, ít hạt gạo, muối, rượu trắng,... được bày biện, trang trí trên giàn cúng được làm bằng cây trải, cây đót, lót lá rừng trông rất đẹp mắt.

Bên cạnh đó, người ta đưa ra những quy ước rất nghiêm ngặt, đó là không ai được chặt phá cây gần nước mạch, phải có trách nhiệm cùng bảo vệ, gìn giữ. Nếu người nào vi phạm dân làng sẽ bắt phạt, đưa ra xử lý theo luật tục. Do có cây cối tươi tốt nên nguồn nước dồi dào, nước mạch bao giờ cũng trong veo, mát mẻ, ngọt ngào, nhất là vào mùa nắng. Tuy nhiên, hiện nay hầu hết cộng đồng người Hrê ở Quảng Ngãi đều sử dụng nước giếng hộ gia đình, hoặc nước sạch do Nhà nước đầu tư, không dùng chung một mạch nước, máng nước như thời xưa nữa, do đó tục cúng nước mạch chỉ còn ở một số làng vùng cao.
  

 Bài, ảnh: Minh Đát