Huyền thoại con rùa và ngôi nhà sàn người Thái

(Baonghean.vn) - Người Thái tin rằng con rùa đã dạy cho họ cách làm nhà sàn. Những hoạt động như: vào rừng chọn cột, dựng, lợp nhà sàn đều được chọn ngày giờ rất kỹ.

Những ngôi nhà sàn của đồng bào Thái ở bản Xốp Tụ, xã Mỹ Lý (Kỳ Sơn). Ảnh: Hữu Vi

Nhiều dân tộc khác như Tày, Nùng, Cao Lan, Khơ mú, Thổ… cũng ở nhà sàn. Thế nhưng, ngôi nhà sàn được xem như đặc sản của người Thái. Và với họ, nhà sàn không chỉ là nơi sinh sống mà còn là không gian văn hóa tinh thần, gắn với sinh hoạt tâm linh.

Người Thái Nghệ An thường ở tập trung thành từng bản lớn nhỏ khác nhau dọc sông, suối. Những ngôi nhà sàn dựa lưng vào núi, bên cạnh là dòng suối trong veo là điều dễ nhận thấy khi đến với những bản làng người Thái.

Từ ngàn xưa nhà sàn đã là không gian sinh sống và sinh hoạt tâm linh, tính ngưỡng của đồng báo Thái. Ảnh: Hồ Phương

Người Thái có truyền thuyết về nhà sàn kể rằng: Xưa kia con người luôn sợ thú dữ săn đuổi. Họ phải ăn hang, ở hốc và luôn trốn chạy trước hổ báo. Trong một cuộc trốn chạy như thế, một người vô tình cứu được con rùa gặp nạn. Để trả ơn người, rùa liền bảo: “Để tránh thú dữ, hãy nhìn vào thân hình của tôi mà làm nhà ở.”

Người nọ về bàn với làng bản tìm cách học theo thân hình con rùa làm nhà. Họ bàn nhau chặt gỗ làm cột nhà mô phỏng chân con rùa. Sàn tre là bụng rùa. Mai rùa là mái nhà. Từ ngày có nhà ở, người không còn sợ hãi hổ báo nữa.

Những ngôi nhà sàn là công trình của cả cộng đồng. Một cá nhân hay một gia đình không thể dựng được một ngôi nhà sàn. Trước tiên, các thành viên trong gia đình, dòng họ họp nhau lại và định nơi dựng nhà. Chốn dựng nhà thường không quá cách xa những ngôi nhà khác trong bản. Đó là cách cư ngụ quay quần bên nhau để phòng thú dữ. 

Dù theo kiến trúc hay cách tân hiện đại, thì nhà sàn là công trình mang tính cộng đồng. Chỉ một gia đình hay một cá nhân không thể dựng được nhà sàn. Ảnh: Hồ Phương (T.L)

Kế tiếp, một thầy cúng, hoặc chí ít cũng là người biết xem ngày giờ trong dòng họ sẽ quyết định ngày vào rừng chặt cây làm cột nhà. Theo kinh nghiệm của người Thái ở huyện Con Cuông, thì ngày đó thường là ngày “nhẹ” và “mỏng”. Những ngày này có tên là “Kim xa”hoặc “Kim coong”. Đây là những ngày có tên gọi khác nhau trong lịch người người Thái. Theo lịch này thì mỗi tuần có 8 ngày. Hiện lịch này chỉ được dùng để biết ngày lành, dữ theo quan niệm của cộng đồng Thái.

Chọn cột làm nhà phải là gỗ tốt, bền bỉ với thời gian, nắng mưa, không bị mối mọt. Những loại gỗ quý như sến, trai, lim, táu từng là những thứ gỗ quý vừa bền, chắc thường được ưa dùng để làm cột nhà. Ngoài ra thì gỗ chò và dã hương cũng là lựa chọn tốt, tuy là gỗ mềm nhưng lại có sức bền với thời gian. 

Người dân dựng nhà sàn ở bản Xiềng Tắm, xã Mỹ Lý (Kỳ Sơn). Ảnh: Hữu Vi

Những ngôi nhà sàn nhỏ của những gia đình mới ra ở riêng thường chỉ mất một vài hôm gom gỗ, tre, nứa, lá cọ là đủ vật liệu. Nhưng với những nhà sàn lớn thường phải dùng đến số lượng gỗ lớn nên nhiều nhà phải mất hàng năm trời mới có đủ gỗ dựng một nếp nhà.

Ngày đầu tiên đi kéo gỗ làm nhà cũng được chọn giống như ngày bắt đầu đi chọn cột làm nhà. Sau khi đã gom đủ gỗ người ta mới bắt đầu phát mộc bắt đầu làm nhà sàn. Ngày phát mộc thường được chọn vào ngày đầu tiên hoặc ngày thứ 2 trong một chu kỳ tính gồm 12 ngày. Cứ hết 12 ngày lại tính lại từ đâu nên ngày 13, 26 trong tháng âm lịch trở thành ngày thứ nhất theo cách tính này. 

Lợp mái cho một ngôi nhà sàn ở miền Tây Nghệ An. Ảnh: Hồ Phương (T.L)

Ngày và giờ dựng nhà và lợp nhà cũng được chọn khá kỹ. Ngoài phải là ngày lành thì nó còn không trùng với ngày mất của cha hoặc mẹ của gia chủ. Người Thái không có tục ăn giỗ nhưng không bao giờ làm nhà, trồng trọt vào ngày mất của cha mẹ. Ngày lợp nhà cũng thường là ngày mừng nhà mới. Ngày nay, người có nơi Thái cũng gọi là khánh thành nhà như người Kinh.

Bản truyền thống của người Thái thường ở cạnh sườn núi nên thường không có hàng lối. Ngày nay nhiều bản được quy hoạch như từng dẫy phố. Dẫu vậy khi dựng nhà, bà còn vẫn tránh làm sao không để thượng ốc nhà mình thẳng hàng với nhà khác. Họ cũng không hướng nhà lên ngọn núi như người Ơ đu vẫn làm.

Hữu Vi

Xem người Thái dựng nhà sàn

(Baonghean.vn) – Nhà sàn là kiến trúc truyền thống đặc sắc của các đồng bào dân tộc Thái, Khơ mú, Ơ đu... Qua thời gian, điều kiện và thói quen dựng nhà của đồng bào có nhiều thay đổi nhưng nhìn chung, hình ảnh nếp nhà sàn vẫn là nét văn hóa đẹp, biểu tượng kiến trúc ấn tượng của các bản làng vùng cao.

Để làm một ngôi nhà sàn chắc chắn, có thẩm mỹ, người dân thường phải sử dụng hàng chục m3 gỗ để làm vật liệu. Ảnh: Hồ Phương.

Những chiếc cột nhà sàn thường cao và to, muốn di chuyển nó cần sự góp sức của rất nhiều người. Ảnh: Hồ Phương.

Vì số gỗ nguyên liệu cần đến khá lớn nên trong các khâu dựng nhà đòi hỏi người thợ phải có sự tỉ mỉ, cẩn trọng trong đo đạc, tính toán để tránh tình trạng "tốn" gỗ. Ảnh: Hồ Phương.

Mái nhà sàn là bộ phận quan trọng trong tổng thể kiến trúc. Lợp mái cần đến tay thợ kinh nghiệm. Ảnh: Hồ Phương.

Một ngôi nhà sàn cần đến lượng gỗ lớn. Vì thế, để dựng được một ngôi nhà sàn hoàn chỉnh, người dân đã phải gom góp nhiều năm trời mới có được. Ảnh: Hồ Phương.

Hiện nay, nguồn gỗ ngày càng hiếm, chủ trương đóng cửa rừng được thực hiện nghiêm nên nhà sàn gỗ cũng dần ít đi. Thay vào đó, đồng bào đã từng bước thay đổi thói quen, chuyển sang dựng nhà sàn bằng bê tông, lợp mái bằng nhiều chất liệu tùy vào điều kiện kinh tế của gia chủ, có thể bằng ngói, tôn, lá cọ, pờ rô xi măng... Ảnh: Hồ Phương.

Xu hướng dựng nhà sàn bằng bê tông ngày càng phổ biến. Việc này vừa góp phần bảo vệ rừng, vừa gìn giữ được tập quán sinh hoạt và kiến trúc truyền thống của đồng bào. Ảnh: Hồ Phương.

Trên những bản làng ở miền Tây xứ Nghệ, những ngôi nhà sàn đang không chỉ là nét văn hóa đặc sắc mà còn là biểu tượng cho một miền quê trù phú. Trong ảnh: Cảnh bản Yên Hòa, xã Mỹ Lý, huyện Kỳ Sơn (Nghệ An). Ảnh: Hồ Phương.

 Hồ Phương