Bản đồ trực tuyến
- Tháp Diệu Quang chùa Liên Phái. Ảnh tư liệu thế kỷ 20
Từ Hồ Gươm đi hết phố Hàng Bài và phố Huế rồi thẳng xuống giữa phố Bạch Mai, tới số nhà 182 ở bên tay phải sẽ thấy một cái cổng ngõ có đề tên “Chùa Liên Phái” bằng cả chữ Hán lẫn Quốc ngữ. Rẽ vào cổng này càng đi sâu ngõ lại càng hẹp và tối hơn. Đến cuối ngõ khoảnh trời mới lộ ra, soi rõ cánh cổng tam quan mới làm lại và tấm bảng đá khắc tên chùa gắn ở đầu một dãy tường bao giữa các nhà dân mọc san sát. Nếu du khách đứng trên mặt đất thì hầu như không thấy cảnh bên trong, kể cả ngọn tháp cao nhất.
- Cổng ngõ Chùa Liên Phái. Ảnh ©2014 NCCong
Lược sử
Tấm bia hiện còn trong chùa khắc vào năm Tự Đức thứ 10 (1857) cho biết chùa được xây dựng vào năm Bảo Thái thứ 7 (1726). Lúc mới xây, chùa có tên Liên Hoa, tọa lạc trên một khu đất và ao rất rộng (6 mẫu 2 sào, tức khoảng 22.000m2). Năm 1733 đổi tên thành chùa Liên Tông. Năm 1841 lại đổi là Liên Phái vì phải kiêng tên húy Nguyễn Phúc Miên Tông của vua Thiệu Trị (1807—1847).
- Tam quan mới chùa Liên Phái. Ảnh ©2014 NCCong
Chùa từng là chốn tổ của phái Liên Tông (dòng Hoa Sen), một trong những Thiền phái của Phật giáo nước ta và xuất hiện từ cuối thời Hậu Lê (thế kỷ 17—18). Về mặt kiến trúc, trong chùa có ngôi tháp mộ Cửu Sinh 5 tầng, cũng đã gần 300 tuổi. Đây là ngôi tháp cổ nhất nội thành cũ của Hà Nội.
Theo tấm bia “Gia phả ký” lưu giữ ở chùa thì Thượng sĩ Cứu Sinh, tức Như Trừng Lân Giác, tên chữ Trịnh Thập, sinh năm 1696, là con trai Tấn Quang Vương Trịnh Bính và lấy con gái thứ tư vua Lê Hy Tông nên được lập phủ riêng ở phường Hồng Mai (nay là Bạch Mai). Một lần Trịnh Thập cho đào đất ở gò sau nhà để xây bể cảnh thì thấy một cái ngó sen (không ghi là bằng gì), bèn coi là dấu hiệu của Phật và tin rằng có duyên đi tu, nên biến phủ đệ thành chùa, trở thành vị tổ thứ nhất, được triều Lê phong làm hoà thượng. Tổ mất năm 37 tuổi (1733), táng trong ngôi tháp xây giữa gò, nơi đã đào được ngó sen.
Sân trước chùa Liên Phái. Panorama ©2014 NCCong
- Cửa ngách vào chùa trong. Ảnh ©2014 NCCong
Kiến trúc
Chùa xưa có hình chữ “đinh”. Sau cổng đến vườn và sân trước rồi vào tiền đường và khu Tam bảo thờ Phật. Nếp nhà ngang nằm song song, nối với tiền đường bằng hệ thống vì kèo kiểu “vỏ cua”, một loại kết cấu thường thấy trong kiến trúc truyền thống ở các tỉnh phương Nam và một số kiến trúc muộn ở Bắc Bộ. Toà tiền đường rộng 5 gian, bộ khung nhà bằng gỗ với 6 vì kèo đỡ mái, được làm theo kiểu “chồng rường” và “quá giang cột trốn”. Trên các kiến trúc gỗ, ở đầu các thanh rường, quá giang có các hoa văn thực vật được chạm nổi.
- Nhà bia và vườn trước chùa Liên Phái. Ảnh ©2014 NCCong
Thượng điện nối với gian giữa tiền đường bằng một nếp nhà dọc ba gian. Các bộ vì kèo ở đây có kết cấu tương tự như ở tiền đường, các cột cái được kê trên trụ đá xanh hình tròn. Trang trí chủ yếu gồm các đề tài tứ linh và tứ quý. Nhiều cửa võng được sơn son thếp vàng lộng lẫy, bài trí từ gian giữa tiền đường đến tận vì hậu của thượng điện. Những nghệ nhân ngày xưa đã thực hiện các cửa võng rất công phu, tỉ mỉ bằng kỹ thuật chạm lộng, chạm thủng...
- Tháp chùa Liên Phái. Ảnh ©2012 NCCong
Từ Tam bảo đi qua một sân nhỏ thì đến nhà Tổ, phía sau là vườn tháp. Theo bản vẽ từ giữa thế kỷ 20 của Louis Bézacier thì trước đây ở quanh sân chùa Liên Phái có 30 ngọn tháp, đến nay chỉ còn 7 ngọn xếp thành hai hàng. Đáng chú ý nhất là toà Cửu phẩm ở hàng trước, được coi như quý hiếm vào bậc nhất trong các ngôi chùa cổ ở Hà Nội.
Hàng thứ hai ở giữa có năm ngôi tháp gồm những ngôi tháp cao, trong đó có ngôi tháp Cửu Sinh bằng đá xanh cao 5 tầng, hình tứ giác. Đây là tháp của Tổ Cứu Sinh. Trên cùng có bầu nước cam lộ, dưới có diềm cánh sen nhọn. Viền chân tháp là hình hoa sen, chạm nổi, cánh hoa to, nhọn, thân cánh sen hai lớp, giữa có hoa văn xoắn hình đao lửa, đó là đặc trưng của nghệ thuật chạm khắc thời Hậu Lê ở nước ta. Trong lòng tháp có bài vị của Tổ Cứu Sinh, trên trần viền khối hình bát quái, bao quanh vòng tròn âm dương. Ở chân tháp tầng một có hình lân chầu, hoa sen nở xen kẽ lá lật ở ô phía trước. Hai bên tháp cũng chạm lân chầu và xen kẽ lá lật rất mềm mại.
Chùa Liên Phái trong đợt trùng tu. Panorama ©2012 NCCong
- Tháp Diệu Quang. Ảnh ©2014 NCCong
Trong chùa Liên Phái, ngoài tượng Phật còn có tượng Thượng Sĩ Lân Giác và một quả chuông có chữ "Liên Tông tục diện" (Liên Tông kế tục sáng ngời), nét chữ kiểu thời Lê Trung Hưng. Theo như tấm bia dựng năm Tự Đức thứ 7 thì các đời sau của phái Liên Tông gồm đời thứ 2 là sư tổ Khai Sơn, đời thứ 3: sư Bảo Sơn, đời thứ 4: sư Từ Phong...[1]
- Tượng tổ Thượng Sĩ Lân Giác
Chùa được tu bổ nhiều lần, đợt lớn nhất vào năm Ất Mão 1855, dành 1000 quan tiền và 6 năm để sửa lại nhà Tổ, nhà tăng, tả hữu vu và tô tượng Phật, v.v.. Năm Kỷ Tỵ 1869 làm thêm gác chuông, xây dựng tường bao. Cuối thế kỷ 19 xây ngôi tháp lục giác, đặt xá lợi Tổ Diệu Quang cùng 5 nhà sư khác ngay trước cổng, hai bên có hồ rộng (nay không còn). Tiếp đến là nhà bia với 34 tấm bia ghi lại sự tích của chùa và các lần tu bổ, cũng như tên những người đóng góp công đức.
- Tháp Diệu Quang chùa Liên Phái. Ảnh tư liệu thế kỷ 20
Đầu thế kỷ 21 chùa lại được sửa chữa lớn với hiện trạng như trong các bức ảnh mới được chụp và gắn kèm bài này.
Di tích lân cận
- Chùa Linh Sơn: 331phố Trần Khát Chân, phường Thanh Nhàn.
- Chùa Vua: 33 phố Thịnh Yên, phường Phố Huế.
- Đền Đồng Nhân: số 12 phố Hương Viên, phường Đồng Nhân.
- Đình Đại: ngõ Đình Đại, phố Bạch Mai, phường Ô Cầu Dền.
Chú thích
[1] Sau lại mang về tượng cử nhân Nguyễn Đăng Giai (?—1854), quê ở Phù Chánh, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình, làm tổng đốc Hà Ninh, Thượng thư bộ Hình, Kinh lược sứ Bắc Kỳ dưới triều Nguyễn. Giai đoạn 1842–1848, Nguyễn Đăng Giai quyên tiền xây chùa Báo Ân gồm 36 toà nhà, 108 gian, nhiều tháp, cầu đá, hồ sen và đặt cả tượng mình. Sĩ phu cùng thời làm thơ diễu, có câu: Phúc đức gì mày bố đĩ Giai / Làm cho tốn Bắc lại hao Đoài
Năm 1882 khi đánh chiếm Hà Nội lần thứ hai, Pháp biến chùa Báo Ân thành cơ sở hậu cần. Năm 1889 Pháp lấy đất chùa để xây nhà Bưu điện và dinh thống sứ Bắc Kỳ. Dấu tích chùa chỉ còn tháp Hoà Phong bên hồ Hoàn Kiếm và tượng Nguyễn Đăng Giai chuyển về chùa Liên Phái.
Năm 1882 khi đánh chiếm Hà Nội lần thứ hai, Pháp biến chùa Báo Ân thành cơ sở hậu cần. Năm 1889 Pháp lấy đất chùa để xây nhà Bưu điện và dinh thống sứ Bắc Kỳ. Dấu tích chùa chỉ còn tháp Hoà Phong bên hồ Hoàn Kiếm và tượng Nguyễn Đăng Giai chuyển về chùa Liên Phái.
Đông Tỉnh NCCong
Liên Phái - Ngôi chùa linh thiêng mang sắc màu quý tộc giữa lòng Hà Nội
ANTD.VN - Tôi từng có ấn tượng mạnh với những bức ảnh chụp tháp Diệu Quang chùa Liên Phái nằm ở ngõ nhỏ trên phố Bạch Mai (quận Hai Bà Trưng, Hà Nội). Diệu Quang là một trong những tháp cổ đẹp nhất khu vực nội thành Hà Nội với vẻ thanh nhã, quý phái và lịch sử chùa Liên Phái cũng mang một màu sắc quý tộc riêng biệt.
Biến phủ đệ thành chùa
Gọi chùa Liên Phái mang một màu sắc quý tộc bởi nền đất xây chùa vốn là phủ đệ của phò mã Trịnh Thập. Trịnh Thập (1696-1773) lấy con gái thứ tư của Vua Lê Hy Tông và bản thân ông là cháu ruột Chúa Trịnh Cương. Nguyên nhân Trịnh Thập từ một phò mã Vua Lê, cháu Chúa Trịnh lại trở thành một người tu hành là thế này. Một lần Trịnh Thập cho gia nhân đào đất phía sau gò cao sau phủ đệ của mình để xây bể cảnh thì phát hiện ra một cái ngó sen. Ông cho rằng mình có duyên với Phật và quyết định xuống tóc đi tu, biến phủ đệ của mình thành chùa và trở thành tổ sư thứ nhất của dòng thiền Liên Tông do chính ông sáng lập.
Câu chuyện này mang mô típ quen thuộc của Phật giáo Việt Nam. Những vị vua chúa một hôm nằm mơ thấy đức Phật truyền dạy hoặc bắt gặp một biểu tượng linh thiêng nào đó của đạo Phật (hoa sen chẳng hạn), liền nguyện tâm xây chùa hoặc đặt tên chùa theo giấc mơ ấy, ví dụ cổ điển là chùa Một Cột và Vua Lý Thái Tông. Và phò mã Trịnh Thập cũng gần giống như vậy, bắt gặp một biểu trưng linh thiêng liên quan tới Phật giáo, ông quyết định xuất gia, trở thành Lân Giác thượng sĩ.
Câu chuyện vua chúa, quý tộc trở thành người tu hành không hiếm trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, điển hình nhất có thể kể đến Vua Trần Nhân Tông - người đã đi tu trên núi Yên Tử và sáng lập ra dòng thiền Trúc Lâm.
Quay lại ấn tượng ban đầu về chùa Liên Phái, tháp Diệu Quang được coi là một trong những ngôi tháp cổ cao tầng và đẹp nhất khu vực nội thành Hà Nội. Tháp xây dựng cuối thế kỷ XIX, cao 10 tầng xây kiểu lục lăng, giống một tòa cửu phẩm liên hoa. Tháp quét ve màu vàng trông rất cổ kính. Điểm đáng chú ý là các tháp cổ cao tầng ở khu vực nội thành Hà Nội hầu như không còn, ngôi tháp ở chùa Trấn Quốc khá đẹp nhưng là kiến trúc mới được xây dựng gần đây.
Cũng ở khuôn viên chùa Liên Phái, năm 1890, người ta còn xây một ngôi tháp nữa cao 9 tầng với kiến trúc rất tinh xảo. Và để chiêm ngưỡng ngôi tháp gần như bị lãng quên này, tôi một lần nữa được trải nghiệm rất thú vị về ngõ ngách Hà Nội.
Chùa Liên Phái theo thời gian đã lọt thỏm vào giữa khu dân cư, nhà cửa bao quanh sát sạt giống như hầu hết các ngôi chùa ở nội đô. Nhưng ở chùa Liên Phái, khuôn viên chùa một phần bị tách rời bởi một lối đi của người dân và ngôi tháp xây năm 1890 kia cùng một ngôi tháp khác đã bị cách biệt khỏi chùa chính bởi tường rào cao. Tôi đã phải đi vào trong ngõ rất lâu, vừa hỏi đường vừa xác định phương hướng để ra chỗ tháp. Ôi chao, thực là một mê cung của ngõ ngách Hà Nội. Đường vào ban đầu chỉ là một cái ngõ nhỏ nhưng bên trong lại tỏa ra hàng chục cái ngõ hẹp giống nhau, sâu hun hút và rất nhiều đường cụt.
Tôi đã nhiều lần khám phá ngõ phố Hà Nội mà cũng choáng ngợp bởi mê cung ngõ ngách kiểu này. Cái cổng có chữ “Chùa Liên Phái” mờ mờ trong bóng tối giữa ban ngày và cuối cùng tôi cũng đến được dưới chân ngôi tháp gần như bị lãng quên kia để ngắm nhìn. Xung quanh tháp có bờ tường bao quanh để ngăn chặn lấn chiếm, một cái cổng cao luôn khóa chặt, một vòi nước công cộng có vài người đàn bà đang giặt giũ quần áo, nhìn cảnh đó lòng người không khỏi dâng một nỗi niềm man mác vì cảnh trí đã đổi thay quá nhiều.
Tháp Diệu Quang là công trình kiến trúc tiêu biểu của chùa Liên Phái
Chiêm ngưỡng những ngôi tháp cao tầng với kiến trúc tinh xảo
Chùa Liên Phái còn một ngôi tháp nổi danh nữa là tháp Cửu Sinh - ngôi tháp đá cổ và có lai lịch rõ ràng nhất của Hà Nội. Tháp được xây dựng vào khoảng năm 1733, là năm mất của Lân Giác thượng sĩ và phần tro cốt thi hài của ông được đặt ở đây. Sở dĩ tháp có tên Cứu Sinh vì Cứu Sinh là một biệt hiệu khác của Lân Giác thượng sĩ.
Điều thú vị là tuy ngôi tháp có lịch sử mấy trăm năm nhưng trông nó khá mới, tháp xây bằng đá xanh, cao 5 tầng, lòng tháp đặt bài vị thờ Lân Giác thượng sĩ và vị trí xây tháp đúng vào chỗ ngày trước người ta tìm thấy cái ngó sen. Và một điều đặc biệt nữa ít người để ý, gò đặt tháp Cứu Sinh là một trong những gò đất tự nhiên hiếm hoi còn giữ được gần như nguyên bản ở khu vực nội thành Hà Nội. Gò nhô cao hơn hẳn khu vực xung quanh, trước gò là nhà thờ tổ thấp hẳn xuống, nơi đặt tượng của Lân Giác thượng sĩ.
Nhân vật mang đầy mâu thuẫn lịch sử đương thời
Trong chùa Liên Phái ngoài sự chú ý đến các tháp cổ, kiến trúc chùa xưa được bảo tồn khá nguyên vẹn với tòa ngang dãy dọc rất cổ kính, trang nhã, nhiều bia cổ, chuông và có cả tượng của một nhân vật lịch sử Nguyễn Đăng Giai.
Nguyễn Đăng Giai là ai và vì sao có tượng thờ ở chùa Liên Phái? Nguyễn Đăng Giai (?-1854) là quan lại cao cấp nhà Nguyễn, có thời từng làm Tổng đốc Hà Ninh (Hà Nội - Ninh Bình) và từng nhiều lần mang quân đánh dẹp các cuộc nổi dậy của nông dân. Xuất thân con nhà Nho, là võ tướng nhưng Nguyễn Đăng Giai là người rất mến mộ đạo Phật, chính ông là người đứng ra chủ trì xây chùa Báo Ân với quy mô to lớn ngay cạnh hồ Gươm mà ngày nay chỉ còn sót lại tháp Hòa Phong. Khi người Pháp phá chùa Báo Ân để xây các công sở của mình, tượng Phật được di chuyển đến các chùa khác và tượng Nguyễn Đăng Giai được đưa về chùa Liên Phái. Nhưng ngay cả việc Nguyễn Đăng Giai cho xây chùa Báo Ân cũng gây ra nhiều tranh cãi lúc đương thời và có một bài thơ mỉa mai ông về việc này như sau:
“Phúc đức gì mày bố đĩ Giai?
Làm cho tổn Bắc lại hao Đoài!
Kìa gương Vũ đế còn soi đó,
Ngã tử Đài thành, Phật cứu ai?”.
Có thể lời trách móc này xuất phát từ việc xây ngôi chùa quá lớn, hao tổn công sức, vật lực của nhân dân và không mang nhiều lợi ích thiết thực cũng như bản thân Nguyễn Đăng Giai, người có công giúp dân cứu đói nhưng cũng trực tiếp tham gia đánh dẹp nhiều cuộc nổi dậy của nông dân. Một nhân vật lịch sử mang đầy những mâu thuẫn của lịch sử đương thời.
Và bây giờ, khi tôi đang yên lặng trong ngôi chùa xưa, ngắm nhìn những ngôi tháp cổ, nghe tiếng chim gù trong tán lá mà nhớ đến những nhân vật của một thời cùng những thăng trầm biến đổi mà lòng không khỏi man mác, suy tư về những gì được mất của ngày đã qua.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét