Khám phá 'Thanh Long - Bạch Hổ' của kinh thành Huế

Kinh thành Phú Xuân (Kinh thành Huế) được vua Gia Long - người sáng lập triều Nguyễn - cho khởi dựng vào năm 1805. Công trình quy mô, đồ sộ này được xây dựng kéo dài tới năm 1832 dưới triều vua Minh Mạng. Tuy nhiên, những quy hoạch cơ bản đã được thiết lập từ ban đầu. Các nhà quy hoạch - phong thuỷ thời đó đã tuân thủ theo các nguyên tắc xây dựng xuất phát từ Dịch học và thuật phong thuỷ; lợi dụng địa thế và các yếu tố tự nhiên để tạo nên một quy hoạch - bố cục chuẩn mực cho Kinh thành.

Theo đó, dòng sông Hương được chọn là Minh Đường, núi Ngự Bình là Tiền Án; và hai hòn đảo nhỏ nằm trên sông Hương ở hai phía, trước Kinh thành là Cồn Hến và Cồn Dã Viên tượng trưng cho yếu tố Thanh Long và Bạch Hổ. Mặc dù không phải là công trình kiến trúc, song đây lại là những thành phần quan trọng trong cấu trúc Kinh thành, và ẩn chứa nhiều điều thú vị.

Cồn Hến - Thanh Long

Cồn Hến là một hòn đảo nhỏ trên sông Hương đoạn chảy qua thành phố Huế. Cồn Hến được hình thành bởi sự bồi lấp của đất và phù sa. Sông Hương đoạn chảy qua Kinh thành Huế lên phía bắc, về hạ lưu ra biển chia làm hai nhánh, với Cồn Hến ở giữa. Nhánh bên trái chảy qua địa phận các phường Phú Cát, Phú Hiệp; nhánh bên phải chảy qua phường Vỹ Dạ.

Cồn Hến có hình dài theo hướng bắc – nam, gần như chính giữa dòng sông, trùng với đường phân thuỷ. Khởi nguồn chỉ là bãi đất bồi, qua thời gian; Cồn Hến trở thành một hòn đảo, một vùng đất cao, với diện tích 26,4ha.

Sử sách không ghi chép Cồn Hến xuất hiện trên sông Hương từ bao giờ. Theo một số tài liệu, như Văn sở tế thần và địa bạ các ấp, ban đầu, Cồn Hến có tên là “xứ cồn cạn” do hai khe nước ở giữa cồn bị bồi lấp cạn dần; nhiều loài cá tôm đến đây sinh sống. Ban đêm nhiều người tới đây đánh bắt, đốt đèn đuốc soi sáng cả một vùng nên cồn được gọi là Cồn Soi. Cũng bởi sự hình thành cồn do bồi lấp mà về sau, quần cư ở đây đã lập nên làng có tên là Bồi Thành. Thời chúa Nguyễn Phúc Chú (1725-1738) xây dựng phủ chúa ở Phú Xuân, ông Huỳnh Tương (người xã Diên Đại, Phú Vang, Thừa Thiên) được coi là người đầu tiên đến dựng chòi định cư và làm nghề cào hến. Đến đầu niên hiệu vua Gia Long (1802-1820), phường Giang Hến, thuộc xã Phú Xuân ra đời trên “xứ cồn cạn”. Cái tên Cồn Hến bắt đầu từ đó.

Khi vua Gia Long khởi dựng Kinh thành Phú Xuân mới (1805), theo thuật phong thuỷ; Cồn Hến được lựa chọn là yếu tố Thanh Long - nằm bên trái, trước Kinh thành (cùng với cồn Dã Viên là yếu tố Bạch Hổ, nằm bên phải). Cũng trong việc xây dựng Kinh thành, 8 xã thuộc phạm vi quy hoạch đã phải di dời. Cồn Hến là nơi tái định cư của dân xã Phú Xuân. Và cộng đồng dân cư Cồn Hến đông thêm, “xứ cồn cạn” này trở thành một đảo nhỏ trù phú.

Cồn Hến cũng nổi tiếng bởi bắp (ngô) ngon; ngô trồng đất cồn ngon hơn ngô nơi khác ở Huế. Cồn Hến là một “đảo ẩm thực” với các món đặc sản liên quan đến hến, tiêu biểu là món cơm hến; các loại món từ bắp trồng trên cồn – tiêu biểu là món chè bắp, cùng với các loại bánh khác… Rất nhiều món ẩm thực ở các nhà hàng, quán rong xuất phát từ nơi đây.

Cồn Dã Viên - Bạch Hổ

Cồn Dã Viên cũng là một hòn đảo nhỏ, nằm trên sông Hương, phía trước - bên phải Kinh thành Phú Xuân (theo hướng nhìn từ trong thành ra). Và trong bố cục của Kinh thành, cồn Dã Viên là yếu tố “Bạch Hổ” cho Kinh thành, theo thuật phong thuỷ.

Cồn Dã Viên có hình thoi trải dài về hướng đông – tây theo hướng dòng chảy sông Hương tại khu vực này, nằm lệch về phía bờ nam sông Hương, gần phường Đúc. Cũng như cồn Hến, cồn Dã Viên được hình thành từ sự bồi lắng phù sa của sông Hương. Cồn có chiều dài 890m, rộng 185m, với diện tích khoảng 107.970m².

Cũng không ai rõ cồn Dã Viên xuất hiện trên sông Hương từ bao giờ, song sử sách nhà Nguyễn đã đề cập tới cồn Dã Viên từ thời các chúa Nguyễn. Dưới thời chúa Nguyễn Phúc Khoát (1738-1765), chúa đã từng tổ chức một trận đấu giữa voi và cọp (hổ) ở cồn này. Trận đấu đó diễn ra vào năm 1750, và 40 con voi đã quật chết 18 con cọp dưới sự chứng kiến của chúa, các quan trong triều và cả những nhân chứng phương Tây.

Tuy nhiên, tên chính thức của cồn Dã Viên thì phải đến đời vua thứ tư nhà Nguyễn - vua Tự Đức mới có. Tự Đức là một nhà vua có tâm hồn thi sỹ, lãng mạn, là người nhận ra vẻ đẹp quyến rũ của hòn đảo nhỏ trên sông Hương thơ mộng nên đã cho xây dựng một khu vườn ngự ở đó. Nhà vua đặt tên cho khu vườn này là “Dữ Dã Viên” (vườn Dữ Dã). Chữ “Dữ Dã” được rút gọn từ bốn chữ “Ngô dữ Điểm dã” - được lấy từ một điển tích về Đức Khổng Tử và các học trò của mình, cách thời vua Tự Đức khoảng 2.350 năm, được chép trong sách Luận ngữ, mà vua rất tâm đắc. Tên vua đặt là “Dữ Dã Viên”, nhưng người dân Huế lại gọi rút gọn thành “Dã Viên”, và cuối cùng “Dã Viên” thành tên chính thức gắn với những địa danh, công trình ở đây như Cồn Dã Viên, cầu Dã Viên, nhà máy nước Dã Viên.

Sau khi khu vườn ngự xây xong, vua Tự Đức đã viết bài “Dữ Dã Viên ký” vào khoảng những năm đầu thập niên 1870. Trong bài ký dài 1.413 chữ, nhà vua đã mô tả diện mạo “Dữ Dã Viên” rất đẹp và hoa lệ với lầu ngắm cảnh, đường dạo, bến thuyền, bãi tắm, trường bắn và luyện tập võ nghệ... trong một không gian xanh với nhiều loài cây - hoa quý hiếm...

Sau cái chết của vua Tự Đức - chủ nhân khu vườn – vào năm 1883, triều đình nhà Nguyễn khủng hoảng, sa sút và không thể coi sóc khu vườn. “Dữ Dã Viên” dần hoang phế. Trong trận bão năm Thìn (1904), khu vườn ngự đã bị phá huỷ nặng. Sau này người dân ở phường Đúc đã lên canh tác và định cư trên cồn. Năm 1908, tuyến đường sắt Huế - Quảng Trị được thiết lập và hai cây cầu Bạch Hổ - Dã Viên được xây dựng bắc qua cồn. Đây là hai cây cầu độc lập của tuyến đường sắt, nhưng do quan niệm cồn Dã Viên là “Bạch Hổ” của Kinh thành, nên người dân Huế vẫn gọi chung tuyến giao thông qua sông Hương ở vị trí này là cầu Bạch Hổ, lối Bạch Hổ. Sau này, vào năm 1957, tháp nước và nhà máy nước Dã Viên được xây dựng. Tất cả những thay đổi lớn lao ấy đã xoá nhoà hình ảnh về một khu vườn ngự trong quá khứ, chỉ để lại một cái tên.

Khác với cồn Hến - “Thanh Long” - là một quần cư sầm uất, cồn Dã Viên - “Bạch Hổ” của Kinh thành lại là một chốn vắng vẻ hoang sơ, lặng lẽ. Nhưng ở góc khác, lại giống như cồn Hến, cồn Dã Viên cũng là một điểm mời gọi đầu tư du lịch hấp dẫn. Tháng 3/2006, đã có một dự án mang tên “Khu du lịch Dã Viên” được đưa ra, song đến giờ vẫn còn nằm trên giấy, bởi nhiều lý do, trong đó có sự phản đối của những người làm công tác bảo tồn di sản.

Vntravel